Pjesa Trete - Kreu 10 - Romani Zonja Bovari i Gustav Flober

Pjesa Tretë
     Kreu X

 Letrën e farmacistit ai e kishte marrë tridhjetë e gjashtë orë pas ndodhisë; dhe, zoti Ome, duke pasur parasysh, se ai ishte njeri i ndjeshëm, e kishte hartuar në mënyrë të tillë që ishte e pamundur të merrje vesh se ç’kishte ngjarë me të vërtetë.

Në fillim plaku i shkretë kish rënë përdhé si t’i kishte rënë pika. Pastaj mendoi se ajo nuk kishte vdekur. Po ndoshta

edhe kishte vdekur... Më në fund kishte veshur bluzën, kishte vënë kapelën, kishte vendosur mamuzet në këpucë dhe ishte nisur me shpejtësi sa i hani këmbët kalit; dhe, gjatë gjithë rrugës, xha Ruoit, duke gulçuar, iu bë shpirti copë nga ankthi. Bile një herë, u detyrua të zbriste. Sytë nuk i shikonin më gjë, rreth vetes dëgjonte zëra, i dukej sikur po luante mendsh.

Dita agoi. Mbi një pemë vuri re tri pula të zeza që po flinin, u drodh i tëri, i tmerruar nga ky ogur. Atëherë i premtoi shën Mërisë tri rosa për kishën, dhe se do të shkonte këmbëzbathur nga varrezat e Bertosë deri te kapela e Vasanvilit.

Hyri në Maromë duke thirrur ata të hanit, hapi portën me një të shtyrë supi, kapi përnjëherësh thesin e tërshërës, hodhi në vedër një shishe me musht molle të ëmbël dhe ia hipi përsëri kalit, që nxirrte shkëndija nga të katër patkonjtë.

Me vete thoshte se s’kishte dyshim që do ta shpëtonin; mjekët me siguri do të gjenin ndonjë shpëtim. Solli ndër mend gjithë shërimet mrekullibërëse që i kishin treguar.

Pastaj ajo i dilte parasysh të vdekur. Ajo ishte aty, mu para tij, e shtrirë në shpinë, në mes të rrugës. Ai tërhiqte frerin dhe vegullia i zhdukej.

Në Kenkampua, për t’i dhënë zemër vetes, piu tri kafe njërën pas tjetrës.

I tha mendja njëherë, se mos kushedi i kishin ngatërruar emrin kur ia kishin shkruar. Kërkoi letrën në xhep, e ndjeu aty me të prekur, por nuk guxoi ta hapte.

Më në fund arriti deri aty sa të kujtonte se e gjithë kjo ishte ndonjë lojë, hakmarrje e ndokujt, trill i ndonjë të ardhuri çakërrqejf nga të pirët, se, tek e fundit, po të kishte vdekur, do të ishte marrë vesh! Mirëpo ja që jo! në fushë s’ndihej asgjë e pazakontë: qielli ishte i kaltër, pemët lëkundeshin, kaloi një tufë dhensh. Ai shqoi fshatin; njerëzit e panë tek vraponte i shtrirë rrafsh mbi kalë, të cilit ia vishte me shkop sa i hante krahu dhe nga qingla pikonte gjak.

Kur erdhi në vete, u shkreh i tëri në të qara në krahët e Bovariut.

- Bija ime! Moj Emë!... Fëmija ime! Më kallëzoni si?...

Dhe tjetri i përgjigjej me ngashërima:

- Nuk e di, nuk e di! Ky është mallkim!

Farmacisti i ndau njërin nga tjetri.

Këto hollësi të tmerrshme janë të kota. Do t’ia tregoj unë të gjitha zotërisë tuaj. Po vijnë njerëz. Hajde tani, tregohuni të denjë, të mençëm!

I gjori burrë deshi të mbante veten e të tregohej i fortë, dhe përsëriti disa herë:

- Po..., duhet kurajë!

- Eh po! – bërtiti plaku i shkretë, - do të kem aq kurajë, që më vraftë rrufeja e zotit! Kam për ta përcjellë deri në fund.

Filloi të binte kambana. Të gjitha ishin gati. Tani duhej të niseshin.

Dhe, ulur në një stol të korit, njëri pranë tjetrit, ata panë tek venin e vinin pareshtur tre psaltët që psalnin. Borizani i frynte me gjithë frymën veglës së tij të spërdredhur. Zoti Burnizien, i veshur me uniformën e ceremonisë, këndonte me një zë të mprehtë; përshëndeste tabernakullin, ngrinte duart, shtrinte krahët. Letibuduai vinte vërdallë nëpër kishë me atë kockë balene në dorë; pranë këmbalkës të librave të meshës ishte shtrirë arkivoli midis katër rreshtave me qirinj. Sharlit i vinte të ngrihej e t’i fikte.

Megjithatë përpiqej të rrëmbehej pas përshpirtjes, t’i përkushtohej shpresës për një jetë të ardhme ku do ta shihte atë përsëri. Përfytyronte që ishte nisur në udhëtim, shumë larg, qysh prej kohësh. Mirëpo kur mendonte se ajo ndodhej aty poshtë, dhe se gjithçka kishte marrë fund, se do ta fusnin nën dhé, i hipte një tërbim i egër, i zymtë, i dëshpëruar. Ngandonjëherë, i dukej sikur nuk ndiente më asgjë; dhe këtë zbutje të dhimbjes së tij e shijonte, duke qortuar njëkohësisht veten që ishte i poshtër.

Mbi pllaka u dëgjua një si zhurmë e thatë shkopi me majë hekuri që trokiste me ritëm të rregullt. Ajo vinte nga fundi, dhe pushoi në vend në navatën anësore të kishës. U ul në gjunjë me mundim një njeri i veshur me një pallto të trashë të murrme. Ishte Hipoliti, shërbyesi i Luanit të artë. Kishte vënë këmbë të re.

Njëri nga psaltët u soll rreth e qark navatës për të kërkuar të holla, dhe groshët e mëdhenj, tingëllonin njëra pas tjetrës mbi pjatën e argjendtë.

- Nxitoni pra! Po më plas shpirti, - bërtiti Bovariu, duke i hedhur gjithë inat një monedhë pesëfrangëshe.

Njeriu i kishës e falënderoi me një përkulje të thellë.

Të kënduarit, të gjunjëzuarit, të ngriturit, s’kishin të mbaruar! Atij iu kujtua se njëherë, në fillimet e jetës bashkëshortore, kishin qenë të dy bashkë në meshë, dhe kishin zënë vend në anën tjetër, në të djathtë, pranë murit. Kambana filloi të binte përsëri. U bë një lëvizje e madhe karrigesh. Hamenjtë futën tri hunjtë e tyre nën arkivol, dhe të gjithë dolën nga kisha.

Justini atëherë u shfaq te pragu i farmacisë. Hyri prapë menjëherë, i zbehur, duke iu marrë këmbët.

Nëpër dritare kishin dalë njerëz për të parë përcjellën që kalonte. Sharli, në krye të saj, ecte duke drejtuar trupin. Mbahej sikur ishte njeri i fortë dhe përshëndeste me kokë ata që dilnin nga rrugicat e nga dyert dhe viheshin në rresht me turmën.

Të gjashtë burrat, tre nga çdo anë ecnin me hapa të vegjël dhe duke gulçuar nga pak. Priftërinjtë, psaltët dhe dy djem të korit recitonin De profundis ; dhe zërat e tyre përhapeshin nëpër fushë, duke u ngritur e duke u ulur me dridhje. Nganjëherë ata nuk dukeshin më në kthesat e udhës, mirëpo kryqi i argjendtë qëndronte gjithmonë përpjetë midis pemëve.

Gratë vinin nga mbrapa, të mbuluara me mantele të zeza, me kapuçe të hedhura përmbrapa; në dorë mbanin nga një qiri të trashë që digjej, dhe Sharli e ndiente se po e linin fuqitë prej atyre lutjeve dhe pishtarëve që vinin një pas një sa s’kishin të mbaruar, prej atyre erërave neveritëse dylli dhe rasash. Frynte një fllad i freskët, thekra dhe kalza gjelbëronin, anës rrugës, mbi gardhet me gjemba dridheshin pikëla vese. Horizontin e mbushnin gjithfarë zhurmash të gëzuara; rrapëllima e një qerreje që ecte diku larg në vraga, kikirikia e një gjeli që përsëritej apo rraptima e revanit të një mëzi që ia mbathte nën pemët e mollëve. Qielli i kthjellët ishte me njolla-njolla resh ngjyrë trëndafili; mbi kasollet e mbuluara me shpatore dukeshin sikur binte refleksi i kandilave të kaltërremë; Sharli, duke kaluar, i dallonte oborret. I kujtoheshin mëngjeset si ky, kur, pasi kishte vizituar ndonjë të sëmurë, dilte prej andej dhe kthehej tek ajo.

Coha e zezë, me pikëla-pikëla të bardha, ngrihej herë pas here duke zbuluar arkivolin. Hamenjtë e lodhur e ngadalësonin hapin, dhe qivuri shkonte përpara me hope të vazhdueshme, si ndonjë barkë që lëkundet nga çdo valë.

Mbërritën.

Burrat vazhduan të ecnin deri poshtë, te një shesh me bar ku ishte hapur gropa.

U grumbulluan rreth e qark saj dhe, ndërsa prifti fliste, dheu i kuq, i hedhur anëve, binte nëpër qoshe, pa zhurmë, pa pushim.

Pastaj, si u vendosën të katër litarët e kaluan arkivolin mbi të. Ai e pa tek zbriste. Zbriste gjithmonë e më thellë.

Më në fund, u dëgjua një goditje; litarët u tërhoqën sipër duke kërcitur. Atëherë Burnizieni kapi belin që i zgjaste Letibuduai, me dorën e majtë, duke spërkatur njëkohësisht me të djathtën, shtyu fuqishëm një lopatë të mirë dhé, dhe druri i arkivolit i goditur nga gurëzat, i bëri atë zhurmë të hatashme që na duket si kumbimi i përjetësisë.

Prifti ia kaloi spërkatësen me ujë të bekuar atij që kishte pranë. Ky ishte zoti Ome. Ai e tundi rëndë, pastaj ia zgjati Sharlit, që u zhyt deri në gjunjë në dhé dhe hidhte nga ky me të dy duart, duke bërtitur: “Lamtumirë!” I dërgonte asaj të puthura; u zvarrit drejt gropës që të mbulohej brenda bashkë me të.

E hoqën prej andej; dhe pas pak ai u qetësua, duke ndier ndoshta, si gjithë të tjerët, atë farë lehtësimi që kjo punë kishte mbaruar.

Xha Ruoi, gjatë kthimit, nisi të pinte qetë-qetë duhan me llullë, gjë kjo që Omeut, në brendësi të vetvetes iu duk se nuk shkonte. Ai vërejti gjithashtu se zoti Bine nuk ishte dukur fare, se Tyvazhi “kishte avulluar” pas meshës, dhe se Teodori, shërbëtori i noterit, kishte veshur frak të kaltër “sikur s’mund të gjendej një frak i zi, meqë kështu e do zakoni, dreqi ta marrë!” Dhe për të kumtuar vërejtjet e tij, ai shkonte sa nga një grup te tjetri. Ata vajtonin vdekjen e Emës, dhe sidomos Lërëi, i cili s’mund të rrinte në asnjë mënyrë pa ardhur në varrim.

- E zeza ajo zonjë e shkretë! Ç’dhimbje për të shoqin!

Farmacisti ia priste:

- Po mos të isha unë, të më besoni, ai do të kishte bërë ndonjë hata!

- Një njeri aq i mirë si ajo! Pale që e kam mu përpara syve se më erdhi në dyqan të shtunën që shkoi.

- S’pata dot nge, - tha Omeu, - t’i thurja disa fjalë që t’ia thosha mbi varr.

Si u kthyen, Sharli u zhvesh, dhe xha Ruoi veshi bluzën e kaltër. Ajo ishte e re, dhe, meqë ai, rrugës, kishte fshirë shpeshherë sytë me mëngë, i kishte lëshuar bojë mbi fytyrë; ndërsa gjurmët e lotëve kishin bërë vlarë në shtresën e pluhurit që i kishte rënë përsipër.

Zonja Bovari, nëna, ishte bashkë me ta. Që të tre heshtnin. Më në fund plaku psherëtiu:

- Ju kujtohet, o miku im, që erdh një herë në Tot, kur sapo ju kishte vdekur, e ndjera e parë. Unë ju ngushëlloja në atë kohë! Kisha ç’t’ju thosha; mirëpo tani...

Pastaj, me një ofshamë që ia ngriti përpjetë gjithë kraharorin, shtoi:

- Oh! Ky ishte fundi im, më kuptoni besoj! Jetova vdekjen e gruas..., të im biri.., dhe ja sot atë të sime bije!

Deshi të kthehej menjëherë në Berto, duke thënë se s’mund të flinte dot në atë shtëpi. Bile s’pranoi të shihte as mbesën.

- Jo! do të pikëllohem edhe më keq. Vetëm putheni fort për mua! Lamtumirë!... Ju jeni njeri i mirë! Dhe bile kurë s’kam për ta harruar këtë, - i tha ai, duke i rënë kofshës së këmbës, - mos kini frikë! Keni për ta marrë gjithmonë si më parë, pulën e detit.

Mirëpo, kur hipi në majë të kodrës, ktheu kokën, si dikur që ishte kthyer mbrapsht në rrugën e Shën Viktorit, duke u ndarë prej saj. Dritaret e fshatit ishin përflakur nga rrezet e pjerrëta të diellit, që po perëndonte në lëndinë. Ai vuri dorën mbi sy, dhe vërejti në horizont një vend të rrethuar me mure në të cilin ca pemë, aty-këtu, formonin tufa të zeza midis gurëve të bardhë, pastaj vazhdoi rrugën, me trok të ngadaltë, sepse i çalonte kali.

Sharli me të ëmën, ndonëse të lodhur, ndenjën në mbrëmje deri vonë duke biseduar së bashku. Folën për ditët e dikurshme dhe për të ardhmen. Ajo do të vinte të banonte në Jonvil, do t’i mbante shtëpinë, nuk do të ndaheshin më. Ajo u tregua mendjehollë dhe ledhatare, duke u gëzuar nga përbrenda që po rifitonte atë dhembshuri, e cila i largohej qysh prej kaq vjetësh. Ra ora dymbëdhjetë. Fshati, si zakonisht, kishte rënë në heshtje, dhe Sharli, që rrinte zgjuar, mendonte vazhdimisht për atë.

Rodolfi që kishte bredhur gjithë ditën e ditës nëpër pyll, për t’u argëtuar, flinte tani i qetë në kështjellë; dhe Leoni, po ashtu, atje larg.

Dikush tjetër nuk flinte në atë arë.

Mbi varr, midis bredhave, po qante një fëmijë i ulur në gjunjë, dhe kraharori, i bërë copë nga ngashërimat, i gulçonte në errësirë, nga rëndesa e një hidhërimi të pafundmë, më i ëmbël se drita e hënës dhe më i padepërtueshëm sesa nata. Papritmas kërciti gardhi. Ishte Letibuduai; kishte ardhur të merrte belin që e kishte harruar që parë. E njohu Justinin që po kapërcente murin, dhe më në fund e zbuloi se kush ishte keqbërësi që i vidhte patatet.