5:59:00 AM
II. Idetë letrare Veprat letrare të Martin Camajt janë tekste fiktive që anojnë nga arti me përmasa nacionale, me peshën e etnosit, të filozofisë, të ligjësisë, të dokeve tona, të mentalitetit malësor etj. Thjerrëza e shkrimtarit detyrë të vet ka shkrimin e artit të magjishëm, këtij materiali fiktiv, receptori lehtë mund të prekë në plagët e mëdha shoqërore, në horizontet e së cilës s’duket drita e diellit. Autori në mënyrë të veçantë njeh doket tona, mitet, legjendat, këngët kreshnike, historinë, gjeografinë, psikologjinë, filozofinë etj. Ka një barometër të saktë e origjinal për dilemat e mëdha që e lidhën dhe e munduan njeriun tonë; të mirat e të këqijat, problemet njerëzore, shoqërore, bëhen shkaktarë të ngritjes së spirales së të papriturave e fatkeqësive reale që
thjesht ndërrojnë origjinën, shndërrohen, si ide e fiksion që transplatohen në veprën letrare, natyra e së cilës merr ngjyrën e veçantitë që shfaqen si produkt i ideve dhe i fiksionit të logjikshëm modeluar me art të mirëfilltë letrar. Ndërkaq, esenca e këtij korpusi artistik mbështetet në poetikën që buron nga ligjësitë shqiptuese të natyrshme të qenieve njerëzore, që në këtë formë deperton në shtresat e thurjes se tekstit artistik. Mesazhi artistik i veprave është konstituar logjikshëm, harmonishëm që nxirret në shesh thelbi dhe kuptimësia e shkapërderdhur nëpër fenomene, dukuri, hapësirë fiktive oshiluese që zbulojnë ligYrjet Berisha jëratën e fiksionit të fshehtë e që përsosin shtresat strukturore të prozës si fiksion, të prozës si krijm epik, të prozës si krijm filozofik, të prozës si krijimit letrar, si përpëlitje psikoanalitike etj. Proza e tij s’vuan nga trivializmi. Veprat fiktive a artistike të këtij autori s’kanë mesazh, fabulë, strukturë, patetikë tipike socrealiste, s’vërehet zbrazëtia e tekstit pubicistik. Nisur nga këto kontura të mjeteve me elemente artistike e estetike, idetë e këtij arti letrar rrënjët i kanë në të kaluarën, por edhe në aktualitetin tonë. Autori mëton të ndriçojë të ardhmen përmes inercive gërrmuese fiktive që ndërtohen vrullshëm ose ngecin nëpër gardhiqe e ledhe motivore, në periferi të ideve, ku në nivel kompozicional stiset historia e fiktivja. Meqë Camaj jetoi jashtë atdheut, kundrimi dhe pasqyrimi i problemeve e motiveve aktuale në shoqërinë shqiptare s’ishte gjithaq i lehtë, ngaqë autori i rikonstruktoi problemet e diktaturës. Rreth këtyre problemeve autori pati në shqyrtim shumë çaste, ditë, muaj, vite, shekuj, siç e paraqet në romanin “Karpa”, ku ndriçohet motivi i lashtë i fejesës; sa feudale po aq të trilluar, sa parahistorike për një fis, po aq të mundshme për një etni, ku tradita e ceremonia e martesës është e ndalueshme brenda një fisi. S’ka dyshim se ky motiv ta kujton mitin e Halilit që s’deshi të martohej me një vashë të atij visi ku jetonte. Por, në këtë rast duhet të pohojmë se martesën brenda disa brezave farefisnore nuk e lejon as mjekësia bashkëkohore. Voni fejohet në djep, andaj edhe martesa duhej të kryhej sipas këtyre riteve. Natën e fundit me miqtë ai bën një ceremoni dhe të nesërmen prangoset e lidhet dhe vendoset në një barakë gjysmë të kalbur dhe kalon Drinin. Në Karpë e presin shpifje; se është spiun i fisit kobojas. Si dhëndri, para se të martohej, duhej t’u nënshtrohej disa rregullave speciale që i zbatonte paria e Qytezës të cilët jetonin si të ishin në një epokë e në një kontinent tjetër. Dhëndurët mbylleshin në Shtëpinë e pemëve për t’i studiuar rrënjët e fisit, profesionet, sjelljet, virtytët, veset, dobësitë, artin, kulturën e Qytezës. Karpa kishte ligje të rrepta që s’lejonte dashurinë, por Voni i theu ato mbasi shpiku “ajrin e naltësisë!”, në kundërshtim me sistemin, që banorëve u dukej si vegim, ëndërr e pamë, përjetim i rrallë që në atë lartësi s’ngjiteshin kurdo e kushdo. Për këtë arsye pëlqehej gjimnastika e tij nga shmirjakët e Katundit që nga ky rast ai gëzon simpatinë e tyre, të cilët në shenjë mirënjohjeje duan ta shpallin magjistar, pa përfillur mendimet e parisë që e përcillnin me dyshim dhe s’kishin besim. Qyteza a Karpa jetonte në gjendje shtetrrethimi me shumë fshetësi. Pleqtë jetojnë të rrethuar në Kopshtin Zoologjik. Jetën e tyre e jetojnë në formë kolektive, ngjajshëm me kooperativat bujqësore të kohës së agjitpropit. S’kishin kurrfarë sigurie, ata janë peng të politikës eksperimentuese me njerëz, ata kanë frikë nga paria e Qytezës, të cilët edhe i fyejnë e i poshtërojnë. Ata jetojnë sot për nesër, kanë humbur besimin në vetvete, i tremben njëri-tjetrit, janë të thyer moralisht, të shburrënuem (kastruar) pse deshën të zbatojnë me ligj dy martesa; një në rini e tjetrën në burrni të pjekur! Indentiteti i tyre është i dyfishtë. Herezia e tyre sipas plakave e parisë së Qytezës ishte se herë janë njerëz e herë-herë gjysmëzotër, qenë hequr nga itinerari i qenieve njerëzore dhe kundërshtarët i krahasonin si shtazë të egra, meqë ata jetonin tok me ato, ushqehen me ushqimin e mishngrënësve të Kopshtit. Kështu, nisur nga kjo gjendje, edhe ata përbuzën e fyhen se janë parazitë. Parë nga shndërrimet ideore, fabula e romanit mëton të trajtojë motive të ndryshme nga shtresat e asaj hapësire me një statistikë me ekzemplarë të shumtë që gjallojnë në rrethana të veçanta që s’duken të mbijetojnë, në dioptri bashkëkohore duken të errët, të zbehtë e arkaikë. Karpa i ngjet një qendre laboratorike me veprimtari të shpifura nga një sistem totalitar. Pikërisht aty zë fill e shtjellohen shumë probleme absurde që kalojnë nëpër shpinën e brishtë të njerëzve. Vështruar përmes thjerrëzës interpretuese, shkrimtari Martin Camaj shtresat strukturore të këtij romani i mbarshtron sipas poetikës së romanit postmodern, por pa iu larguar poetikës së artit realfantastik, magjik etj. Zbatimi e artikullimi i tillë romanësor, në të njëjtën kohë ka për qëllim që teksti letrar të përfshijë hemisferën e idesë së romanit të ngjeshur me komponente të shumta artistike. Kështu, parë në këtë frymë, autori zbulon dobësitë e barinjve, të cilët duken se krekosën kot, por e vërteta del ndryshe. Ata kanë një të metë që s’arrijnë të kuptojnë se janë dorë e zgjatur e kryetarit të Katundit (a të Ajkës) që di t’i shfrytëzojë dhe kështu me këto veprime ata marrin epitetin e renegatëve e të veglave parazite për ndezjen e luftës qytetare në Karpë, që u bëhet kualifikim i padrejtë. Ndërsa Bora ditët e lira i kalon me kalin e pashoq, (por me emër Judita) kalë me tipare dragoi. Ajo shoqërohej fshehtas në bjeshkë e shkrepa për të mos u parë nga banorët e Katundit, kur më vonë zhduket kali, ajo mban zi. Dikur, kur plas zezona, ajo ditët e “revolucionit i kalon e strehume në një vend të sigurt”. Voni, mbetet në “mëshirën e kujdesin” e vjerrit, (Romancierit), i cili ëndrron se do të bëjë karrierë politike, në çastin që do të pushojnë armiqësitë, vuajtjet. Uria e skamja merr pamjen e një karikature emocionuese. Tronditës është çasti kur pasqyrohet vetmia, ambienti i burgut, pastaj dimri, varfëria lind si problem psiko-social. Arti i shkrimtarit shkallëzon përçarjen e shtresave klasore. Kur në Qytezë bëhet komploti i helmimit, që në mënyrë të tërthortë ka gisht Bora. Atentatin e udhëheqin në heshtje Ajka e Katallani. Shkriba akuzohet fajtor kujdestar, vetëm pse ishte eksponuar në masë gjoja u hakmarr për gjyshin. Kurse Voni është pre e punës dhe profesionit të vet. Katallani i shtyrë nga Ajka, punon sipas metodave të nëntokës, për të rrëzuar pushtetin e Gjyshit, prandaj edhe në Karpë kris lufta qytetare që e udhëheqin ata. Brenda faqeve të këtij romani, motiv pas motivi ngjizet retrospektiva narrative me artin absurd me përmasa psikologjike. Ngjarjet e romanit “Karpa” zhvillohen në vitin 2338 (ose edhe treqind vite më pas). Fabula shpesh i kthehet së kaluarës në Iliri, ngjarjeve e heronjve fiktivë, shqiptuar me alegori për gjendjen kaotike, udhëhequr nga dora e fortë e diktaturës së padukshme, por e rrezikshme për çdokë në Karpë. Në anën tjetër, pala kundërshtuese masakrën e Qytezës e shfrytëzon me mençuri, kështu nga kaosi i shkaktuar ata qëllim kryesor kishin të instalonin klikën e tyre. Në këtë katrahurë asgjë nuk është e sigurt. Ndërkaq, heroi i saj është një idealist që anarkistët e ekzekutojnë para popullatës, duke ia nxjerrë dhëmbin, edhe pse që më parë e dinin se s’guxonin ta preknin, meqë vuante nga hemofilia. Shtypja e banorëve nëpër lagje të ndryshme të Karpës shkaktoi luftën absurde. Në këtë luftë shmirjakët i udhëheq Romancieri, qëllimi i të cilit ishte të qetësohej Qyteza. Romani ka një varg idesh e motivesh që janë modelur bukur. Lufta në faqet e këtij romani nuk ka hapësirë të shtrirë. Kështu derisa zhvilYrjet lohet ajo lufta e Karpës, autori përqendrohet në pasqyrimin e jetës nëntokësore të Vonit. Rrëfimi bëhet në formë fantastike meqë paraqet vuajtjet e tij në shpellë me insekte, shpezë, ambient të mbyllur. Problem ka mbijetimin a luftën e Vonit për ekzistencë. Dhe këtu ka shtresa të filozofisë ekzistencialiste, trasuar nga dramat e Zh. P. Sartrit, që përmes këtij arti dramtik bëri emër si filozof bashkëkohor europjan, me nuanca reflektuese të filozofisë së majtë. Historia në këtë roman pushon së qeni e tillë. Bëmat e tilla shndërrohen tekste letrare me ide, motive, kompozicion me fije të tjerra fiktive. Brenda këtij materiali trillues ngritët vetëdija për të qenë i lirë. Lufta merr segmente karrieriste. Lufta është tragjedi në katror për të dyja palët. Lufta e tillë i ngjan zjarrit të pakontrolluar që rrënon çdo gjë para vetes. Ai pak më tepër orientohet të trajtojë vetje (personazhe), fenomene, dukuri, që rrjedhin nga përkatësia shoqërore, etike, morale, fisnore, antropologjike, që janë veçanti kryesore e karaktereve të ndryshme në romanin “Karpa”. Bazuar në shtrirjen hapësinore që zë fabula e romanit të shkurtër “Pishtarët e natës”, del se ka shumë motive që anojnë nga fusha sociale; disa motive paksa më të zgjëruara hasen në romanin “Karpa”, që është me laryshi idesh e motivesh që e pasqyrojnë panoramën e jetës malësore, tipike në pellgun antropologjik, pa nënçmuar gjuhën e figurshme e disa çështje të paharruara nga lashtësia jonë. Aty gjejmë frymën e malësorit shqiptar mes shekullit njëzet, që ka karakter pastoral. Dhe kështu ky roman merr formën e një modeli të njohur të një shoqërie, të një etnikumi me probleme të përgjithshme dhe kështu duket se ngrehina e tillë letrare ka elemente neoromantike. Kur vërshon idePROZA alizmi i tepruar, futet delli sentimentues. Ka tejdukshmëri të pështirë të kështjellës lokale. Ka rend të lashtë sundues të amazonëve etj. Martin Camaj me këtë vepër i bën sfidë sendërtimit estetik e letrar të romanit tonë realist. Arti i tij mbështetej në veçantitë domethënëse të vendlindjes së autorit me plot traditë epike, dramatike etj., që i përshaten ambientit tonë. Arti i tillë merr kolorit të dallesës së atij visi, por duke u shtrirë me ngjyra fantastike. Jeta e paraqitur sipas këtyre veçantive ka ide shpërfillëse e alogjike, te një ambient gati të harruar e të papërfillur nga të tjerët që vetëm forcërisht i vinin aty, duke përfillur doket e vendit, por edhe duke mos pasur mundësi për të shkuar diku tjetër. Arti i romanit hap shtresa të reja filozofike përmes metonimisë dhe alegorisë therrëse, ndriçohen babëzitë e padëgjuara e të papara të një mjedisi të ndërlikuar, me jetën krejt të veçantë të një fisi me halle shumë, të vendosur në një shekull fiktiv (të së ardhmes) mbështjellë me pikëpyetje të karakterit filozofik, vë në skenën e një faqeje të epit të kreshnikëve, ku edhe shpërthejnë nyjat e forta të dokeve të së kaluarës. Herë-herë heronjtë u ngjajnë somunobulëve, herë pas here dragonjve a argonautëve, ndonjëherë edhe sançopançëve. Kështu, brenda këtyre kundrimeve vështrohet bota e ardhme, që në fakt paraqet përdishmërinë monotone të Shqipërisë së izoluar. Tërë horizonti i simbolikës së kësaj poetike sillej rreth orbitës së ligjësive kanunore të maleve. Romani “Karpa” ka disa motive kryesore: izolimin, plogështinë, kryengritjen, ligjet specifike, sundim i amazoneve përmes një njeriu senil, ambiciet e sëmura për pushtet, dashuria tabu, doket e trashëguara etj. Pikërisht këto motive autori ia ka arritur t’i ngre mbi sferën e kujtimit të parë, që duke i gërshetuar këto çështje marrin kuptim tjetër: heronjtë e tij janë gjysmëzotër, magjistarë, të magjishëm, dragonj, orë, kreshnikë, argonautë, zana, sirenë, nimfë, zejtarë, rojtarë etj., të çmitizuar nga sistemi i pushtetit në fuqi. Kështu, ata janë “tokësorë”, janë njerëz të thjeshtë, të përbuzur, jetojnë jetë të vështirë, në shpirtin e tyre ishte dora e klikës së Qytezës, në krye me plakat e mjera që i manipulon Ajka, përmes Katallnit kokëzbrazët. Protagonistët e këtij romani jetojnë në gjendje të shtetrrethimit klasik. Ata kanë shtëpi, por nuk e gëzojnë jetën në të. Gratë e burrat (barinjtë) bëjnë jetë të ndarë. Pleqtë për shkak të “herezive” të dikurshme qenë zhburrënue e vendosur në Kopshtin Zoologjik a në një shtëpi azili që i ngjan burgut. Forma e banimit përcaktohej nga shtresat shoqërore që duket se s’kishin emocione njerëzore, por sillen sikur të ishin jashtëtokësorë. Jo pse ata donin të ishin ashtu, por kështu iu imponohej të jetonin në këto rrethana, meqë sistemi i korruptuar ua kishte humbur toruan për jetë normale e të rëndomtë si ishte: dashuria, liria, liria e të menduarit, edukimi, qe ndaluar arti, etj., të gjitha këto haseshin në kronika, filma, libra që për fat të keq ishin të ndaluar për banorët e thjeshtë të Karpës. Të gjetur në këto rrethana absurde, heronjtë e këtij romani shpejt bien nën ndikimin e të tjerëve, madje ka raste kur iu nënshtrohen në mënyrë naive, dhe kështu humbin kokën pak nga shtytjet e vazhdueshme, vërshimi i pakënaqësive sociale e trazirat e përhershme politike. Veprimet e tilla paraqesin kaosin, humbjen e kokës, papjekuri, pavendosmëri, ambiciet e sëmura të Ajkës e të Katallanit, të cilët duke pasur alibi armiqësinë e hershme e të paharrueshme të Shkribës në kokë, mundohen të kryejnë terror, vrasin Gjyshin e plakat, por edhe Shkribën, në mënyrë që ata vetë t’i merrnin ferëret e pushtetit aq të dëshirueshëm. Heronjtë e getoizuar e të sfilitur nga puna e kotë ballafaqohen me mungesën e ushqimit. Edhe ato pak ushqime që kishin, ishte e pakët e të numëruara hollësisht që s’guxonte askush ta prekte. Banorët jetojnë e punojnë brenda një hapësire të kufizueshme, kurse pleqtë jetojnë të izoluar në Kopsht Zoologjik, në shoqëri me shtazët e egra. Kur shikohet statistika e ekzistenës së banorëve, kuptohet menjëherë se në atë mjedis shtresat e ndryshme shoqërore janë të ndara, pleqtë janë të harruar, të urrejtur etj., pse qenë shpallur gjysmëzotëra, ishin në gjendje t’i varrosnin për së gjalli në Kopsht. Strukturat e tilla shoqërore i tërheq zvarr segmenti i inercionit kundërshtues që ishte pjellë e pakënaqësive dhe që shpiente kah grindjet, kryengritjet, krimet e një lufte qytetare që diskursi e quan: zezonë. Në kornizat e këtij romani, autori s’lë pa prekur piramidën shfrytëzuese të zbatuar në formën biologjike, të njohur si lufta për ekzistencë ose se: njeriu për njeriun është ujk! Njeriut të ndershëm i vihen kurthe të ndryshme dhe në këso raste e pësojnë zejtarët, punëtorët, gratë, pleqtë, dhëndurët, vashat etj. Thënë qartë, gjithkush që s’bënte pjesë në kupolën e klikës sunduese është viktimë. Pikërisht të gjitha këto probleme ideore i trajton shkrimtari Marin Camaj në romani “Karpa”. Ngjarjet e zhvilluara në këto vepra paraqesin ambiciet e sëmura të figurave që veten ua ka ënda ta quajnë udhëheqës, kur kihen parasysh këto probleme, kuptohet se ata janë të etshëm për pushtet e për përfitime, ata janë grykës të paskrurpullt që në çaste e periudha të ndryshme shoqërore, të njohura e të panjohura, Martin Camaj i pasqyroi me mjeshtëri bindëse si në romane, novela, drama, dhe në shumë vjersha të nënshkruara nga ky autor. Parë në kuptimin psiko-socilogjik, Malësia e Camajt është e njohur për më shumë legjenda e burra bujarë e fisnikë, punëtorë, zejtarë, por edhe pse janë në gjendje të vështirë ekonomike dhe jetojnë në varfëri, ata janë të matur në fjalë, s’dinë se ç‘është urrejtja, zemërimi, inati. Ata janë mikpritës, zemërgjerë, të zgjuar, të gjindshëm në çdo situatë etj. Autori në mënyrë origjinale pasqyron rregullat e jetës patriakale në katunde, shtëpi, qendra blegtorale, ku burrat janë të zotët e shtëpisë, kryetarë, përgjegjës, drejtorë, etj., por ka raste kur edhe nuk kishin përgjegjësi të mjaftueshme në mjedisin e vet, jetojnë si parazitër; urdhërojnë e s’punojnë asgjë, punët e ndryshme kalonin në kurrizin e grave të tyre që punonin ditë-natë. Janë nëna të devotshme, por trajtohen si robëresha. Kishte edhe të atilla që iu ngjanin zanave e perrive. Ato me shpesh urrehen, dashurohen, rrihen, por edhe dhunohen! Në prozën e këtij autori vihet në shënjestër shtresa e gjerë njerëzore që kundrohej në suaza të dokenores, ku vlerësohet lart përkatësia e kreshnikëve në njërën anë dhe në anën tjetër rri poshtërimi i tyre nga pala e pushtetmbajtësve kokëzbrazët. Kështu këto ide marrin imazhe magjike e fantastike, shpeshherë edhe kuptim racional të thënë me rrotëlla, që në këto vepra të artit evulojnë krejt papritmas. Malësorët kanë jetë të rëndë, janë punëtorë të vyeshëm, janë zejtarë të shkathët që iu pjell mendja, ata nuk dinë të lëvdohen, atë pak ushqim që e kanë e ndajnë mes vete. Në romanet e Martin Camajt s’kemi konfrontim me armiq të huaj. Tek-tuk në shtresat e këtyre ngrehinave letrare shfaqen armiq të shtresave të ndryshme që dalin nga hapësira jonë. Kundërshtimet ndaj sistemit a klikës në pushtet janë të dukshme. Malësorët dinë t’i rezistojnë pushtetit të egër, ata duan të jetojnë sipas dokenores së vet. Kishte raste kur sistemi në fuqi nxiste mercenarë për të kryer atentat, (si në rastin e Ilegalit, i cili qe kthyer në atdhe pas mërgimit të gjatë) dhe sërish shpërlajnë duart se gjoja s’kishin dorë në tragjedi. Gjyshi në romanin “Karpa” del armik i banorëve të vet. Por përsa u përket raporteve të tilla, ato marrin kah e nuanca të ndryshme gjatë një çasti e gjatë një kohe që ishin pjesë përbërëse, por edhe ide e strukturimit të romanit. Kjo çështje s’është aspak më e mirë as në mjedise të tjera. Qyteza, e udhëhequr nga Gjyshi jetonte në gjendje ankthi. Fillimisht duket se aty mbretëron një qetësi e harmoni mes banorëve të saj, por kjo ishte bindje e përkohshme, sepse nën rogozë qenë hedhur mbeturinat që veçse prisnin rastin të helmonin ambientin. Shpirti i karpasve vlon nga urrejtja, mosdurimi, që ai dhe plakat kishin shkaktuar fatkeqësi të paharrueshme, në Karpë, Kopsht Zoologjik, Bjeshkë, që kundërshtarët e tyre nisin e mendojnë për një kryengritje, kështu pas një strategjie të menduar gjatë del në skenë komploti që sjell zezonën. Ç’është e vërteta, luftën e pasojat e saj autori i pasqyron në mënyrë të përciptë. Lufta më tepër jeton në mbamendjen e brezit që ua kishin ritreguar pasardhësit e fisit që paraqiten herë pas here edhe në romanin e shkurtër “Pishtarët e natës”. Fjalën e kemi për të atin e Nikës që vdes në Jemen, duke shërbyer ushtar i paguar (mercenar) i ushtrisë turke. Bijtë e tij për këtë rast qenë traumatizuar, sa t’atin s’e përmendnin me ëndje. Ata kështu vepronin, sepse ai qe vrarë në ballë të betejës e nuk i lejohej që një malësor i lirë dhe për më tepër një i krishter nuk duhej të vdiste në Jemen, duke luftuar në krahun e armiqve! Ndryshe nga vëllezërit, Nika mendon dhe e arsyeton veprimin e tij, se ai kishte shkuar për të siguruar tokën e bukës për vete e të bijtë; atëbotë toka ishte shumë e çmueshme për të dalë nga mjerimi. Lufta asaj familjeje i solli tragjedi dhe emër të keq në atë vis. Një motiv të ngjashëm me këtë e trajtoi në veprën e tij edhe Gj. Fishta, kur Marash Uci i tij, ai kreshnik malesh, në rini kishte qenë luftëtar turk, por nga andej kthehet si një hero. Kur kihen parasysh këto skena luftrash që (s’)janë vetëm çështje fiktive por poetika romanësiore i zbaton si tekst letrar, në këso raste ato duken se marrin formën e një mbarshtrimi artistik me vulë të posaçme të kohës e të hapësirës së artit virtual, sesa fakturë e veprës së artit real, që në faqet e shumta të këtij lloji lexuesi prek e numëron me mijëra plagë; që janë pak më të rënda pikërisht ato që shkaktohen nga gabimet e së kaluarës sonë. Mbas këtij kaosi ndodhin thyerje të mëdha në psikologjinë e banorëve, të cilët nuk mund t’u bëjnë ballë gjithë të këqijave, ata e pësojnë shumë rëndë zezonën, vuajnë për së teprëmi. Banorët jetojnë me zemër të thyer. Por, vetëm pas vrasjes së Gjyshit e plakave, Ajkës e Katallanit, ndjehet se banorët karpas marrin frymë lirisht. Gjendjen e rëndë psikologjike të heronjve, Martin Camaj e ka konceptuar me logjikë të shëndoshë. Në atë mjedis bindshëm e paraqet pozitën dhe opozitën e radhitur në një rend të ri dokënor që kishin rregulla hierarkike të tipit të familjeve patriarkale, por që autori këtu i modifikon, duke ua shtuar edhe rendin e materiarkatit, si formë e re me aktorë të njohur e të panjohur, por jo edhe të nënçmuar në Iliri si tek fqinjët e tyre. Diskursi i kushton rëndësi portretit të njerëzve racionalë e gjakftohtë që arrijnë t’i bëjnë ballë zezonës. Kur nis tragjedia, Romancier shquhet si strateg që mund të mbajë gjendjen në duar të veta, edhe pse yshtet nga Ajka, por ai di t’i udhëheqë shmirjakët i ndihmuar nga Iriu, paraardhësi etj. Lufta nuk përshkruhet hollësisht, por rreth saj autori jep një pasqyrë telegrafike. Vetëm pas përfundimit të saj Romancieri duket tejet i rraskapitur, i dëshpëruar, ka shpirt të plagosur, nuk ka ëndrra të dikurshme për jetë, nuk mund t’i frenojë ndjenjat; martohet me një vashë të re. Femrat e mbetura gjallë i qajnë të mbeturit në luftë, për këtë fatkeqësi tragjike vishen me rrobe të zeza. Tërë lufta bëhet sipas skenarit të një klike të fshehtë, e cila komplotin e nis në fazën e parë sipas zbatimit të formës anarkike që është model i suksesshëm i luftës speciale edhe ashtu do të përfundojë, pasi merr me vete shumë viktima të pafajshme. Klika e sëmurë për pushtet, qëllim kishte marrjen e fronit me çdo kusht, pa kursyer gjakun e derdhur në atë rast. Lufta sjell shumë dhimbje që karrieristët e ndezën, për të përfituar, por si për ironi: vetë digjen në fund. Punë me logjikë bën Romancieri, i cili kur e sheh se Voni është kundër luftës absurde, i thotë: “Mbasi s’po don me i përlye duert me gjak, po të ndryjmë dikund në ndoj shpellë në shkëmb.” Barnatari s’pajtohet me këtë ndryrje, por çdo kundërshtim ishte i kotë. Pastaj meqë ai qe akuzuar si njëri ndër shkaktarët kryesorë të gjakderdhjes në Karpë, pranon të ndryret. Në fund kur kalon lufta Romancieri ia zbulon Vonit se ata që ishin kundër lirisë së tij, s’ishin më ndër të gjallë: Gjyshi, Ajka, Katallani etj. Në konstruktimin e romanit “Karpa”, tema e dramacitetit, tragjedia, dhuna, përbuzja, shfrenimi etj. janë më të thelluara se në romanin “Rrathë” dhe motivet e tij duken se kanë veçori të veçantë. Ndërkaq në “Karpë”, fabula romanësore është ngritur brenda konturave të përgjithshme shoqërore, ku shumë personazhe e kishin pësuar “mo’zo’ma zi”! Këtu dallon edhe raporti i banorëve me shtresën sunduese; në “Karpë” mbisundonte një bindje, një pajtueshmëri e pakuptueshme mes shtresës së ulët dhe asaj sunduese. Ata përkulen ngase frikësohen nga paria, e cila ishte në gjendje që çdo zë kryengritës ta shuante me gjakderdhje. Aspak më mirë s’e kishin as shmirjakët që jetonin të ndarë nga nuset e tyre dhe u shërbenin interesave të kastës në pushtet, andaj jo rastëshit ata i japin besimin Vonit, meqë ai qe i vetmi njeri që u interseua t’ua ndërronte mënyrën e jetesës monotone, duke vënë në zbatim gjimnastikën e mëngjesit në ajër të pastër të bjeshkës. Krejt ndryshe janë raportet në romanin “Rrathë”, aty banorët e Tri Ripave kanë alergji ndaj njerëzve të pushtetit të ardhur nga fusha. Ata kanë fuqi të jashtëzakonshme dhe organizim befasues për të mbrojtur Cubin. Pastaj janë aq të shkathët sa pushtetin e fushës e ironizojnë se ishin të verbër, meqë u shërbejnë personave të prirur të bëjnë çdo gjë për të nënshtruar malësorët dhe në këtë rast edhe donin t’ua humbnin të drejtat. Shkrimtari Martin Camaj është mjeshtër i fjalës artistike, ai shkruan për çeshtje të ndryshme dhe shumë të ndjeshme, tekstet në roman kanë shumë elemente artistike si: metonimia, ironia, alegoria, simboli dhe arti i gërshetuar, që qëndron mes linjës së artit klasik e atij modern, pa rënë në kthetrat banale të metodës realsocialiste, as edhe në ngjarjet monotone të përditshmërisë që atëbotë ishin të bollshme e të fabrikuara në mënyrë seriale nga fundamentalizmi i sistemit totalitar ekstrem i egër, që diskursi i tillë di t’i ironizojë, pikërisht duke futur në përdorim modele e mjete artistike e estetike, me vepra virtuale e jo me atë reale. Teksti i tij artsitik është i mbështjellë me kolorit arti, që vërehet në secilën vepër të tij. Tekstet letrare të këtij autori janë të shkruara me gjakftohtësi e mprehtësi intelektuale, që s’lënë pa prekur pikat më nevralgjike të tragjedisë sonë në të kaluarën, kur pushtuesit eksperimentonin popullin. Këtu edhe qëndron mosbesimi i malësorëve ndaj çdo pushteti. Ata ishin mësuar të shohin hapur sesi këta eksponentë mesjetarë e bashkëkohorë, të veshur me rroba pushteti, vidhnin pasuritë kombëtare, ndërsa populli rropatej me instiktin biologjik: “me qenë a mos me qenë!” Duke kundruar fabulën e këtij romani e të prozave të tjera, autori nuk zhytet në historicizëm, por i rri besnik poetikës, duke hulumtuar psikologjinë e shpirtin intim të personazheve; në këtë mënyrë edhe veprat marrin pamjen dhe konturat e qëndrueshme të artit të mirëfilltë. Thjesht hyjnë në mesin e prozave serioze të letërsisë sonë. Pjesa dërrmuese e artit të tyre mbajnë vulën e epit kreshnik, verior, që është krenaria e popullit, ato mbajnë tonin origjinal të malësorëve që janë arqitip të kreshnikëve. Personazhet s’janë të paprobleme. Arti i ligjërimit buron nga shpirti i tyre, që rrjedh në mënyrë të heshtur, ku edhe spikatet bota e brendshme që ka nivel të ngritur në suaza të artit të sprovuar nga një vokabulouar i vëmendshëm e tolerues që gjithmonë fjalët i qëmton dhe i shqipton me logjikë, duke u mbështetur në urtësinë dhe në mençurinë e së kaluarës sonë. Kështu, teksti i tillë merr ngjyrë artistike. Jemi të bindur se me kalimin e tensioneve të ashpra ideologjike të spektreve e të forcave të ndryshme, këto vepra do të bëhen pikëvrojtim i sinqert jo vetëm për teorikët, estetët e letërsisë, por edhe për filozofët, sociologët, historianët, të cilët këto çështje do t’i kundrojnë dhe do t’i interpretojnë sipas pikëpamjeve të tyre shkencore. Këtë kthesë studimi e mundëson analiza dhe leximi i mirëfilltë i këtyre veprave, vetëm pasi të kalojë një kohë dhe të krijohet një klimë a distancë tjetër kohore. Dimensioni shoqëror i shkrimtarit nuk ndalet në reflektimin e mjaftueshëm të mjedisit urban. Këtë segment autori e paraqet pjesërisht, për të mos thënë se e anashkalon. Motivet nga ambienti urban s’janë reale, por thjesht ato shfaqen të trilluara. Proza me këto tabllo s’ka as dhjetë faqe. Kalimthi përmendet Shkodra a Rozafa. Imazhi i qyteteve të tjera del i zbehtë dhe tejet i tejdukshëm, monoton, sfilitës. Këtë imazh kanë qytetet shqiptare. Kurse qytetet italiane, në anën tjetër, si Padova, Venecia (Venediku) Raguza (Dubrovniku), por edhe Ulqini, Prizreni etj., kanë shkëlqimin e njohur mesjetar të pakapërcyeshëm, që krahasohen me perlat europjane. (Subjekti i novelës ”Gjon Gazulli“ është i shekullit të mëhershëm, që vendoset në këto qytete të sipërpërmendura). Ndërkaq çështja religjioze, sociale, identiteti tradicional, kombëtar shqiptar vihet në shkallë të rrezikshme, absurde. Ideologjia ishte aq monstruoze, sa që mosdurimi konfensional acaron vëllain me vëlla (Bardhi-Drenashi), që është një moment tejet rrëqethës e tragjik. I pari luftonte të dytin, i dyti për hir të ndjenjave vëllazërore, por edhe duke u mbështetur në parimet e filozofisë së religjionit, është i gatshëm të largohet nga sekta e fshehtë religjioze, për hir të vëllait që ishte pjesë e traditës dhe e krenarisë të Tri Ripave, të cilët në këtë formë i bënin ballë sistemit në fuqi. Banorët që jetojnë në qytete u përkisnin shtresave të ndryshme, ata ishin zejtarë të zejeve të ndryshme, kryetarë visi e qyteti, shmirjakë a ushtarë ose argonautë, nëpunës të ndryshëm, mësues të harruar e të nderuar, gazetarë kryengritës, policë të detyruar që të kryejnë punë kriminale, shkrimtarë të izoluar, shkencëtarë të harruar e të varrosur për së gjalli, artistë të injoruar, politikanë të instrumentalizuar, diktatorë senilë, amazone të pashpirta, nimfomane të rrezikshme, sirena provokuese, kodoshë të mërzitshëm etj. Sistemi totalitar (në romanin “Rrathë”) është “vigjilent” dhe ka në shënjestër çdo njeri që punon, jeton në mënyrën e vet. Edhe zhurmën e fjalët më të fshehta sistemi i tillë “i dëgjon”, për këto arsye ata angazhojnë “specialistë” që të eliminojnë çdo zë kundërshtues, pa i dhënë llogari askujt, por mbështeten në disa parime absurde të luftës së klasave, luftës së ftohtë që sipas filozofisë së tyre çnjerëzore “armiqtë” duhet të hanë dhe. Masat represive duken se kanë sukses në ambientin urban, por jo edhe në atë rural. Përkundrazi, ata solidarizohen me Cubin që himnizohet si hero dhe merr dimensionin e famën e arqetipit kreshnik. Në fakt, banorët e Ripës janë njerëz të varfër, por krenarë dhe s’përkulen para kurtheve të sistemit e lajkatarëve që bredhin nëpër malet e tyre. Në këtë mjedis vërehet përçarja e karakterit social: malësorët i urrejnë qytetarët, sepse sipas tyre, ata janë të përkulshëm e të gatshëm të përqafojnë çdo sistem që vjen, gjë që edhe përmes tyre e pësonin malësorët. Në këtë gjendje vihen në sprovë ata, kur i biri i tyre Bardhi i lufton pasi merr rriskën e sistemit në fuqi dhe fiton përbuzjen, ironinë, përjashtimin e heshtur nga banorët ripas. Përkundër antagonizmave të mëdha shoqërore, pala kundërshtare s’qe e aftë të organizohet kundër diktaturës që nxjerr kokë në romanin “Rrathë”, por mbeti në suaza individuale të përfaqësuara nga kryengritësi i vetmuar i ardhur nga mërgimi pas dhjetra viteve, siç qe Ilegali ose Cubi. Kurse e kundërta ndodh në romanin “Karpa”; Shkriba nuk i kursen fjalët urrejtëse kundër Qytezës së udhëhequr nga Kryeplaku. Kështu vepron edhe Drejtori i Kopshtit. Duke i ditur opozitarët e Qytezës, dikush tjetër e nis kryengritjen dhe krejt të tjerët do e gëzojnë lirinë. Autori ka parasysh kornizën e qartë të një mjedisi të ngushtë, a të një klike që rreze veprimi ka në shumë fusha të jetës. Shtresat e tilla shoqërore, për të gjitha priviligjet e avantazhet që gëzonin mbanin bekimin e çiltërsisë gjenealogjike. Ata shtrydhen e ndrydhen, i lënë të vuajnë ekonomikisht, se vetëm në atë mënyrë mund t’i sundonin, por jo edhe t’i poshtëronin. Kur malësori e sheh rrezikun e tillë, rrok armët, mbrohet nga egërsirat e malit e të qytetit. Shpirti kryengritës i papërkulur i heronjve s’pret ndihmë nga jashtë, por thjesht, atë ndjenjë e mëkojnë me zemër që qetësisht shpërndahet nëpër damarë. Ky fenomen ka si bazë idealet e mëdha, por jo përherë do të ketë përkrahje e sukses. Mrekullia e këtyre prozave qëndron në faktin se idenë e tyre arti i ligjërimit nuk e merr nga faqet historiografike, por thjesht nga arsenali trillues, por edhe nga letërsia popullore dhe kështu shndërrohet a pëson metamorfozë ideja dhe kompozicioni i këtyre teksteve letrare, që janë prodhim i hapësirës etnike, kreshnike, që autori i ngre e i modelon në suaza fiktive dhe mbi të gjitha artin e tillë e fsheh nën vellon e ironisë, alegorisë, sarkazmit, ku edhe vë në shënjestër kokën e një sistemi totalitar që duket se është si i një dinosaurus, ndërkaq trupin e ka të vogël. Autori këtë botë e ka frymëzim, ndërsa propagandën mediale të rrejshme të këtij sistemi kronikë dhe gjithë gabimet e tij i vë në majë të penës. Duhet përjashtuar në këtë rast novela “Gjon Gazulli”, që autori mëton ta shkruajë tekstin letrar mbi biografinë e një shkencëtari të mesjetës sonë. Fabula e saj s’është e thënë të ketë karakter autentik a historik. Ai shkruan mbi jetën e tij, dhe duke shkruar ashtu në këtë novelë, shihet se është njohës i mirë i artit, i filozofisë, psikologjisë, antropologjisë, ku edhe do të bredhë heroi ballafaqohet me sfidues të shkencës e personazhe fantastike, siç është gruaja e tavernës. Në këtë novelë autori pasqyron portretin e një shkencëtari, diplomati, vëllai, filozofi, dashnori, humanisti të vetmuar, që në kohë të pleqërisë kujton dhe e çmon origjinën e gjuhën e të parëve, të cilës nuk i qe kushtuar sa duhet dhe nuk i ndihmoi të zbardhë diç nga ajo periudhë e lavdishme. Etnosi, etosit, doknorët, kanunorët (si probleme antropologjike, por edhe çështjet kreshnike, dragonjtë, zanat, orët, shtrigat, perritë, rapsodët, artistët, hijet, shpirtërat, djajtë, hamshorët, sirenat, kodoshët, nimfat etj.,) janë disa nga arqetipat e diskutueshëm të korpusit e të strukturës ideore që provokojnë lexuesin këto nëntekste të bazuara nga këto arqetipe të sipërshënuara. Në një prizëm të rrallë, autori pasqyron atmosferën e riteve, të kremteve, koncerteve të ndryshme të malësorëve, si në romanin “Rrathë”, kur festojnë dyndjen e barinjve me bagëtitë nga bjeshka. Ceremonia e tillë ka pamjen e një festivali mbretëror. Në atë rast këndohen këngë kreshnike, vallëzohet, ushqehen në mënyrë princore një herë ose dy herë në vit, andaj edhe banorët e asaj krahine gëzohen, por edhe kujdesen të mos bëjnë gabime e të mos i zë sherri me sistemin. Veç këtyre çështjeve, autori paraqet edhe rite të tjera që mbështeten në etikën, filozofinë popullore, doke e në traditën e rrallë të viseve malore. Në këtë pjesë hyjnë ritet e të kremtave familjare ose edhe ato masive, siç detyrohen t’i organizojnë gjatë pritjes së traktorëve në Ripë. Ka qëllime të paqarta, me prapavijë provokuese dhe në një farë mënyre matet pulsi i opinionit, por edhe futen në ledhe për të zbuluar a ndriçuar çështje enigmatike, bazuar në psikën e ndjeshme e të bujshme të malesorëve që nuk flasin shumë. Në këto rrethana vërshojnë paragjykimet, fjalët shpifëse, të cilat i kurdis sistemi. Riti i martesës lidhet me doket e lashta shoqërore dhe kodin e ashpër shoqëror – juridik, ku zbatohen rregulla strikte popullore që s’janë të kuptueshme për breza e mjedise të ndryshme. Kështu ritet, veç karakterit juridik, kanë karakter biologjik, ku Martin Camaj qëmton intrigën martesore dhe i bën ballë sfidës së martesës së fiseve. Martesa e tillë është strumbullar i të këqijave që e kishin pësuar edhe shumë dhëndurë të tjerë, para Vonit. Ai s’kishte bukuri a dukje të jashtëzakonshme, por kishte profesion të barnatarit që çmohej shumë në Karpë. Ai me trup ishte disa gishta më i vogël se Bora. Pa arritur në Karpë, e shpifin se është spiun i fisit të vet. Ai është i shkathët në zejen e vet, i mençur, i shoqërueshëm me shmirjakët që e adhurojnë, sepse atyre ua zbuloi “gjimnastikën në ajër”, por edhe aeroplanin fluturues, theu rregullat e Qytezës. Më në fund ai martohet me bukuroshen Juditë, që është stërmbesa e zotit të Karpës që mendonte ta trashëgonte fronin. Ideja e këtyre prozave nis nga disa paratekste karakteristike, siç janë: përrallat, ndodhitë, anekdotat, mitet, këgët etj., që transponohen drejtëpërdrejt nga epi i pasur popullor në prozën artistike dhe duket që kjo poetikë pasurohet nga brumi, balta, peizazhi i natyrës autoktone malësore, duke i paraqitur të gjitha shtresat shoqërore, partitë, brezat, gjinitë, etj., që janë me interes për lexuesin. Ideja në romanin “Djella”, si element i strukturës letrare, ka rëndësi të dukshme, shfaqet në rrafshe të ndryshme motivore, në mënyrë të veçantë poetika e tillë realizohet me sforcimin e arkitekturës së lirikës, rrëfim meditues, dialog të logjikshëm, monolog të kondenzuar. Rrafshi i parë dallohet në përdorimin e narracionit të kursyer, që duket se evoluon nga raportet e acaruara njerëzore dhe kështu vërtitet nëpër horizonte e segmente të natyrshme të shpirtit të ndjeshëm e të thjeshtë, që ndjehet i nëpërkëmbur nga ingranazhet e pushtetit represiv. Ideja e romanit shfaqet me shtresë filozofike të bazuar në jetën e banorëve të zakonshëm, që varet nga qeveritarët, parimi i të cilëve është t’ia zënë gojën çdo kundërshtari dhe dëtyrë e përhershme e tyre ishte të kujdesen më tepër rreth intelektualëve që t’i mbajnë të izoluar. Motivi i tillë sikur vë në lojë postulatet e atij pushteti të pasigurt, që trembet nga hija e vet. Qeveria vuante nga kompleksi i pashërueshëm i luftërave klasore, që thelloheshin me konflikte njerëzore dhe kështu vihej në dyshim siguria dhe ekzistenca e tyre. Pra, në këtë mënyrë donin të eliminonin “eksponatet” e rrezikshme që konsideronin se janë dikushi në shoqëri, e që vërtet ishin dhe kishin ndikim, sepse çmoheshin si intelektualë, mësues, poetë. Ideja e aferës së dashurisë paraqitet me freski në këtë roman. Të rinjtë i tërheq shfrenimi, paskrupulltësia, jeta e lirë që bie në kundërshtim me doket e Ndërsanës. Ndjenja e të rinjve nxjerr në pah jetën e ngurtë dhe mëton të shqyejë moralin e rrejshëm të të moshuarve, të cilët martesën më parë e trajtojnë si akt burrëror, ndërkaq kur shohin se si dashurohen të rinjtë, sikur i xhelozojnë, por jo rrallëherë edhe u ngrenë kurthe. Mes këtyre dilemave jeton Djella, intrigat e së cilës i shtynin miqtë të thereshin mes vete (Curri e Cubi), ku i pari e pëson nga i dyti. Kështu, me këtë motiv autori ngre një problem mbase të rrallë, që ndodh në një kohë dhe mbetet në kufij fiktivë e të përsëritur edhe në veprat tjera, me heronj të tjerë. Ka raste kur këto momente zbulojnë naivitetin rinor, probleme njerëzore në ethe, fytyrën e vërtetë të Ripës së vënë në rrathë të tërhequr të pushtetit represiv, i cili një ditë pa tjetër se do të kalbej e do të pëlciste, por edhe do t’i jepej për krye ai rrip, dhe prandaj me të drejtë peripecia e artit të ligjërimit tingëllon dhimbshëm: “Breznisë sime i ishte mbushë mendja se të gjithë, edhe ata që sundojshin atje nalt, pa përjashtim, ishin jashtë në borë e shi, po pak njerëz e pohoshin këtë. Por do të vishin kohë edhe ma të vështira dhe era e bora do të baheshin edhe ma të ftohtë.”21 Dhe shih ironinë; mu për këtë problem heroi kryesor i këtij romani, gjoja si për te ndërruar botën, i jep detyrë vetes të zgjedhë rrugën më të lehtë, por edhe më të vështirë: “me u ba poet!”. Proza shfaqet me skenë të dukshme e të padukshme, një moment tendosës, ku vërshon absurdi totalitar i gjithëfuqishëm e i gjithëpushtetshëm; një malësor i vetëm assesi s’pajtohet të jetojë pa pushkë, më të cilën kishte lindur, rritur dhe ishte plakur: “Mos pyet ma tej! Mo’ Zo’ se çka na ka gjetë! Kur i bishim malit me to në krah e ngjesh për bel, edhe toka u drithte nën kambët tona, veshë në xhamadana ari e tirq të lehtë, bardh si endja e kumbullës. Sall nuk fluturoshim se gja pa ba nuk leshim more burrë! Hee! Këta qiti Zo’ fare...se kanë shtrëngue ding! Si me rrathë hekuri...”22 Nga këto fragmente vërehet se pushtetarët shtojnë masat represive dhe ua tregojnë dhëmbët banorëve, në malësi edhe në qytet. Masat e tilla represive acarojnë banorët e Ndërsanës; ndjehen të pasigurt, të rrezikur, të trembur, të frikësuar nga sistemi. Nisur nga paraqitja e kësaj ideje, lexuesi s’do ta këtë vështirë për ta kuptuar se njerëzit e këtij fiksioni ideor thyhen para intrigave e prapaskenave të sistemit, që s’arrijnë të angazhojë dikë që ka origjinë nga ndonjë familje e njohur, por ata e komprometojnë, e mashtrojnë; varfanjakë të dyshimtë, të cilëve u japin poste në këmbim të shërbimeve; me paga të majme, banesa, etj. Por, tërë këto veprime ishin mashtruese, ngase i hedhnin jashtë në çastin kur nuk u shërbenin mafisë “qeveritare”! Në një fazë tjetër rri ideja e personazheve (në romanin “Djella”) që janë në konflikt, (si Bardhi e ndonjë tjetër) që vërejnë ofensivat fyese, persekutues që kalonin përmes kurrizit të tyre. Aty ka pezëm e urrejtje, nga aparati i egër shtetëror që me banorët e asaj ane bën eksperimente, ushtron dhunë, vetëm pse s’binden me zgjedhën e imponuar, edhe pse nga varfëria mezi mbaheshin dhe shpirti u kishte ardhur në majë të hundës. Andaj, mu për këto arsye ata s’pranojnë të përfillin atë sistem që bie ndesh me mënyrën e jetës së tyre. Gjendja e tillë hap hulli ndasie mes njerëzve raportet e tyre, por edhe në fushën filizofike, psikologjike, shoqërore etj. Qëllimi i tyre ishte t’i nënshtrojnë, për të sunduar diktatura sa me tepër. Në këtë vepër autori mëton t’i ngre shumë dilema në nivelin e motiveve origjinale dhe bën përpjekjet për t’u thënë lamtumirë fatkeqësive njerëzore, komplekse për t’u zgjedhur problemet e Ndërsanës. Në veçanti Bardhi i mbetur në një shkollë katundi moçalor, i vetmuar e i vrarë në shpirt, ngryste jetën me kujtime të hidhura që i kishte përjetuar gjatë një kohe sa kishte shërbyer mësues apo ishte internuar dhunshëm, etj. Gjatë leximit të romanit “Djella” shfaqet imazhi i veçantë i një province të harruar mes një moçalishteje që nuk jemi mësuar ta hasim në faqet e teksteve të artit të këtij autori. Ndërsana ka tipare të ndryshme Yrjet Berisha nga lokalitet e tjera të gjeografisë së opusit të tij letrar, është e vendosur në një fushë, mes malësisë e qytetit. Në këtë hapësirë, krahas klimës e ambientit jo të përshtatshëm e të mërzitshëm, jetojnë banorët, që i nëpërkëmbën qeveria duke i injoruar. Mes kësaj dileme ngritet fuqishëm ideja polarizuese e atmosferës tendosëse që ekzistonte mes banorëve me origjinë vendës dhe ardhacakëve që dalin në nivelin e një vepre fiktive me ngjyra banale e që imiton kohën dhe hapësirën e amulltë të një ambienti sfilitës e të varfër. Jeta e Bardhit rrokulliset shkretueshëm dhe është e paperspektivë, mbyllet në banesën e shkollës, i shoqëruar nga një koleg, prindërit e nxënësve i shihte njëherë në vit, kurse puna me nxënës i qe bërë monotone. I gjetur në këtë hapësirë, ai i nënshtrohet lojës, rregullave, parimeve e vullnetit të sistemit që eksperimentonin nervat e moshën e tij. Tok me të vuajnë edhe banorët tjerë fatlig të Ndërsanës që nuk e kishin aspak më lehtë; shumicës i qe zënë bishti nga aparati shtetëror. Veç kësaj situate aty s’ka gjallëri as në kooperativë a te zejtarët e pakët që bënin jetë të vështirë, të padurueshme. Ka shfrytëzim shtazarak të krahut të punës, ashtu si i ndodh Currit, i cili merr një arë për ta punuar nga një zotni i qytetit me përgjysmë. “Fytyra e remet (kushedi se çfarë race ishte, thotë Curri, ndoshta ndoshta me përardhje arabike, përzie me këtë të tonën!), matunia e këtij zotnie në ndeje dhe kuvendi i kishin mbetë të ngulun në tru malësorit, sidomos fjalët e fundit: “Shiko, a i sheh këto katër kokrra drithë në shuplakë të dorës sime? Dy janë të mia e dy janë tuat. Mbaje në mend mirë: dy kokrra drithë, unë – dy, ti – dy, në dash merre tokën, në dash lene.” Këtë rrëfim të shqiptuar nga narracioni i Currit shqiptuar me cinizëm mbi tregtarin, pa lënë anash sjelljet e gjuhën e tij që e dinin ndërsanasit, sepse dikur edhe ata nga zotnia në fjalë e kishin huazuar atë tokë pune. Por këtu ngritet edhe një problem tjetër, sa i thjeshtë, po aq filozofik; ndërsanasit e huazonin atë tokë veç të mos i bjerë në duar të malësorëve që shpërnguleshin nga trojet e tyre e vendoseshin në fushë. Veprimi i tillë zbulon problemin e mosdurimit njerëzor e krahinor. Ndërkaq, Curri s’shikohej me sy të mirë nga askush në atë trevë. Pastaj, ai merr guximin e tepruar t’i vardisej Djellës. Bardhi kur mëson për këtë simpati, largohet nga ajo intrigë dashurie për arsye morale, por nga ajo s’heq dorë Cubi. Vasha kishte filluar të bëjë aventurë me Currin e me Cubin (kështu e akuzon shoqja e vet Sosja)! Në fund mu për këtë problem pafajësisht e pëson Curri nga ish-miku Cubi, që buzë moqalishtës e ther me thikë. Këtë tragjedi mundohet ta sqarojë më vonë Djella, që e merr mallkimin e mikeshës Sose: “ (…) ke ra mes dy burrash ti dosë dose!”. Në këtë rast shpifet se gjoja Djella s’kish qenë e qetë edhe me disa burra të tjerë, por këtë e demantonte Bardhi. Kështu që, e gjetur mes mallkimit e injorimit të banorëve ndërsanas, ajo në fund si e vetmuar që mbetet, por edhe e mallkuar, largohet “me nji njeri që s‘e donte.” Dashuria në këtë roman kushtëzohet, varësisht nga rrethanat e rastet e ndryshme që s’përkonin a s’pajtohen mes vete. Edhe dashuria e Bardhit e e Shpresës, kalon përmes krizave, mospajtimit, botëkuptimeve të ndryshme. Ai përbuz vashën, e cila sipas tij shtirej si e ditur dhe se gjoja nuk ishte e denjë për të ajo mësuese. Dhe kështu duke e parë injorimin e tij ajo largohet nga ai edhe pse qenë të fejuar. Kështu morali i tij bie në sprovë; ai humb çdo gjë, duket njeri i humbur, duket se është i përjashtuar nga shoqëria, është i përndjekur dhe s’është i aftë e i vendosur në jetë. Jeton i izoluar. Jeta e tij merr përmasa absurde, s’ishte në gjendje për t’u kujdesur për hallet e problemet e dashurisë. Dikur pajtohet me “fatin” që ia kurdis pushteti që e mbikëqyrte, por nuk fliste haptas për këtë çështje të ndjeshme e të rrezikshme. Sado që qëndrimi i tillë duket racional e i logjikshëm, në fakt ia rrënon jetën, karakterin, qenien. Parë nga konteksti ideor filozofik, shkrimtari i kushton rëndësi ngritjes së problemeve njerëzore, etike, praktike, katarsisit, të ndërtuara përmes një nënteksti të ngritur në një sipërfaqe të diskursit të ngjeshur. Në këtë fushë dominante, arti i ligjërimit mëton të trajtojë një aliteracion të ngritur me një semiotikë kohezive, ngase receptimi kërkon një dekor të gërshetuar me artin modern. Korpusi i kompozicionit parodizon gjërat banale, gjoja: jetën e re (sic), por kunjat e pengesat patriarkale zvetënojnë imazhin e ëndrrave të të rinjve. Shtresë të një teksture magjike e fantastike në romanin e parë autori e paraqet edhe me këtë fragment: “ Tri vjet rresht mbas largimit të saj nga Ndërsana çdo mot të Ri, dikush anonim, mbas hamendjes së Bardhit Djella, i paska dërgu dhuratë një kulaç, lloj ambëlsine që e gatojnë në Ndërsanë me miell gruni të fortë. Në tulin e çdo kulaçi ai kishte gjetë një monedhë argjendi...Derisa të tjerët veprimin e saj e interpretonin magji, vetë Bardhi pohon se ajo donte me jetue në kujtesën time për disa stinë...”24 Ky shembull s’do interpretim të gjatë, as shtrydhje e ndrydhje truri, sepse pikërisht në këtë fragment diskursi pasqyron çështjen problemore etike, morale, shenjat simbolike, fantastike, misterioze. Në këtë rast Djella mëton të mbetet arqetip konkret edhe për disa vite s’harrohet nga vendasët dhe kështu në rrafshin e kuptueshëm e mitik, instiktet e saj janë vënë në diskutim me shenjat mistike, enigmatike, fanatike, psikologjike, biologjike, etike etj. Bardhi në këtë mënyrë dikur e kishte pas nëpërkëmbur edhe Shpresën, për çka ndjen se ishte penduar dhe e brente ndërgjegjja se mallkimi i saj e ndiqte dhe nuk e linte që shpirti t’i gjente qetësi. Ai vonë zgjohet e këndellet nga mëkatet e dikurshme, mundohet ta arsyetojë veten se gjoja megjithatë kishte qenë i mirë në kuptimin e plotë të fjalës, mirëpo, vashat atë e njihnin në një prizm krejt tjetër. Parë në kuptimin e konflikteve, Bardhit i venitet dashuria në shpirt, i shteret jeta (rinia) pa e kuptuar se si kalon ajo. Kështu të gjitha këto lëkundje e këto fatkeqësi të mosformimit a të moskurorëzimit, emërues të përbashkët kanë shtresat mitike të lidhura me magji ose mallkim, a ndëshkim i heshtur, drejtuar atij për të gjitha gabimet e bëra e të pabëra deri atëherë. Mu për këto çështje, duhet pohuar se ky roman në formë miniaturale i rishkruar në prozë edhe në poezi përbën mozaikun a ndërgjegjësimin e ndjenjave të shpërndara, por edhe i ikën përditshmërisë politike banale. Arti i ligjërimit në roman nis nga një sprovë e dobësive njerëzore a luhatjet e ndjenjave, që në fund rrënohet koncepti e morali i rrejshëm tek ato qenie njerëzore që nuk i’u përballonin kthetrave lajkatare e agresive që shfaqen me tërë kompleksin e tyre, ashtu sikundër i gjejmë të bollshme në letërsinë disidente të Europës Lindore (pikërisht në romanin “Shakaja” të M. Kunderës), ku shtresat e ngrehinës letrare dinë të ngjyejnë majën e mprehtë të shigjetës në lëngun e ironisë së helmosur kundër diktaturës së tërbuar pansllavisteortodokse, ashtu si e kanë definuar qartë filozofët e estetët bashkëkohorë europerëndimorë, se ky sistem i korruptuar, me ingranazhet e aparateçkës banale eksperimentoi me gjenet e lëkurën shqiptare gjatë pesë-gjashtë decenieve. Martin Camaj këtë problematikë e pasqyroi me teksturë të figurshme e me fjalë të gdhendura urtë e butë që vetëm në këtë formë ngritet ngrehina letrare që i ngjan kështjellës së mendimit e të qëndresës sonë shumëshekullore. Ky stil eksperimenton me diskursin trillues artistik që shtrihet në kohë e hapësirë të paqartë, ku vlon llumi, pluhuri, etja, skamja, sëmurjet dhe krimet e ndryshme. Kjo shtresë narrative e kompozicionale është larg qytetërimit botëror edhe nga fakti se shqiptari jetoi larg infrastrukturës, larg kushteve qytetëruese, larg artit të mirëfilltë të krijuar nga artistët apolitikë, larg edukatës e arsimit bashkëkohor etj. Mbi të gjitha, kujdesi i autorit është i dukshëm; shikimi origjinal i gjësendeve, dukurive, fenomeneve, problemeve, çështjeve etj. Të gjitha këto dielma i shikon pa ngarkesa emocionuese. Përmes shtrirjes së hartës, rrënon moralin e rrejshëm, shkund intrigat e purpurta puritane të kohës që mbretërojnë në ambientin rural. Mësuesi mbyllet në shpirt dhe vepron ashtu, sepse e sheh se diçka lëvrin në ndërgjegjen që kalonin nëpër sprova amullie dhe jetë të mërzitshme e të kotë. Ç’është e vërteta ai e dinte se ç’po ndodhtte me të, por ngurron të reagojë për këtë situatë, kështuqë, për të mos patur probleme edhe më të mëdha, ai rrin i izoluar në mënyrë absurde, nuk e kundërshton atë gjendje që mëton t’ia ngulfatë jetën. Mbyllet i vetëm e i rrethuar në banesë e shkollë dhe ka frikë se mos e lëndon shpirtin e kolegut të ri kur merr guximin t’i rrëfejë i drojtur në dhomën e tyre gjysmë të errët. Rrëfimi i tillë ka formën e metatekstit që ky e shqipton meqë me vite të tëra e kishte mbajtur fshehtësi. Ashtu si në romanin “Rrathë” edhe në romanin “Karpa”, shkrimtari vë në një sprovë eksperimentuese parimet njerëzore, morale, filozofike, etike, psikologjike etj., që fiksohen në një kohë të njohur në një hapësirë edhe më të njohur, por në këto vepra nuk figuron emri i Shqipërisë. Por këtë art vepra artistike ndërtohet duke ironizuar e duke aluduar ose duke shkruar me rrotulla me gjakftohtësi rreth absurdeve totalitarë. Pena e shkrimtarit shfaqet para receptorit e sigurt e qartë dhe e shkruar me pedantërinë e një esteti e shkenctari. Martin Camaj shkruan për aktualitetin tonë të hidhur dhe përmes shtresave artistike nxjerr në shesh gabimet, intrigat, problemet e disa dekadave prezente në kostelacionin e popullit tonë, që ky, i shkruan me kode të njohura e të panjohura të historisë sonë që qe shtrembëruar nga klika, është ideologjizuar deri në pafundësi. Këto ide e motive të ndjeshme i kultivon autori duke iu dhënë një pasqyrë origjinale në të trajtuarit e këtij korpusi, bartës i së cilës janë shenjat, personazhet, sipërfaqja e diskursit, polifonia, parodia, etj. Dukuritë e fenomenet e ndryshme të shoqërisë shqiptare autori i çëmton dhe mundohet ta nxjerrë njeriun nga ankthi i rëndë që papritmas futet në llum. Mu për këtë edhe lexuesi ndjen neveri bezdisëse kur sheh paudhësitë që shkakton klika në pushtet. Veprat letrare të këtij shkrimtari shpeshherë e marrin tematikën nga historia, poetika e tyre ka elemente fantastike, ku thellohet hullia e fiksionit dhe mëton të mos acarojë shpirtin vetëmues të heronjve që nuk e kanë lehtë për t’u ndarë nga njerëzit e truallit a gjeneza e ndjenjave që i përjetojnë në çaste të ndryshme e që shfaqen përmes paratekstit edhe në prozat e tjera të këtij arti të ligjërimit. Metateksti i prozave të këtij autori duket se vilet nga kundërshtitë, kryeneçësitë tipike individuale dhe kështu mëtojnë të marrin cilësitë e një teksti, një fenomeni problemor, duke kaluar nëpër faza të shumta transferuese dhe në këtë formë paraqesin idetë konkrete, që receptimi i tillë e përqafon me ëndje. Novela e gjatë a romani i shkurtër “Pishtarët e natës” është një vepër që lidhet me malësinë. Brusha e peneli i autorit paraqet një periudhë të hershme të jetës së një malësori të varfër. Bijtë kanë kompleks të zjarrmishëm, se i ati i tyre kishte shkuar të shërbejë në ushtrinë armike dhe mbetet (vdes) duke luftuar që të bijve t’u siguronte një jetë më të mirë. Mirëpo, ai për fat të keq vdes dhe bijve u lë trashëgim namin e keq në atë vis; jep jetën për armiqtë! Në novelë del heroi i quajtur Nikë si njeri që pezmatohet me çdokë, s’pajtohet me gjendjen që e rrethon atë e të afërmit nuk e duron injorimin as torturat e rrethit. Jeton sipas rregullave të kohës së një malësori të mençur që vetëm puna e vazhdueshme e largon nga konfliktet e problemet e vjetra e të reja, por papritmas bie në kurthin e vëtmisë që i hakmerret kryeneçësisë dhe karakterit të tij. Martin Camaj në këtë novelë trajton motivin kompleks të mercenarizmit, që të bijve u sillet si një vello në mendjen e tyre që nuk e kanë lehtë ta kuptojnë e pranojnë të vërtetën për të atin e tyre. Veprimi i tij është aventurë që dëmton fisin para të tjerëve dhe ai parodizohet e bëhet objekt tallës. Fronti i luftës së tij s’është vetëm i tij, por edhe i popullit tonë që fatkeqësisht shpeshherë mori pushkën të luftojë për të huajt. Kur lexohen këto proza, kuptohet se autori ka lindur dhe është rritur në një ambient me doke e ligje të ashpra, çaste absurde. Jeta e banorëve rëndom varet nga të moshuarit, të pasurit, të fuqishmit, fiset, klanet feudale, klikat politike, dera e madhe, burrat e pushkës etj., dhe shumë rrallë vendos ose përfillet subjekti i arsimuar që shpeshherë është i pranishëm në këto romane e novela. Mjediset feudale e malësore kanë vlime e huqe injorante, në disa raste duket se nëpërkëmbin dinjitetin e njeriut të pafuqishëm. Pikërisht këto përpjekje të vazhdueshme sillen brenda vorbullës së ideve të përgjithshme që nuk i lënë anash edhe shumë momente intime që s’zbulohen, por ky kohezion ndonjëherë nënkuptohet ose mbetet i paqartë. Brenda faqeve të kësaj proze shfaqet shtresa e artit abstrakt. Ka dashuri të ndaluar e të pazbuluar. Shfaqet dukuria e urrejtjes, evulimi i instikteve biologjike; me qenë a mos me qenë! Autori rrallë i kthehet peizazhit të Shkodrës, këtij kryeqyteti të Ilirisë sonë, lashtësinë e së cilës e paraqet përmes atmosferës së punës monotone të zejtarëve që ua ka ënda të tjerrin fjalë rreth kreshnikëve e zanave në malet e Mbi Shkodrës. Ambienti i tillë ka pikëtakime mitike dhe të afërt me qytetërimin e lashtë. Aty jetuan e u edukuan disa figura, personaliteti i të cilave u formua falë ekzistencës së kulturës e traditës së jetës së këtij qyteti. Ka raste kur diskursi i tij di të heshtë, madje edhe duket befasues për receptimin, sepse pasqyrimi i Shkodrës kalohet në heshtje pa vënë në spikamë bukuritë dhe idetë e homopolitikusëve që si qenie parazite që janë manipulojnë, por me malësinë e kanë vështirë. Në këtë rast, duhet të pohojmë se arti i ligjërimit arrin t’i ikë pasqyrimit të ambientit urban, të hershëm a të vonshëm. Ky diskursi skicon motive modeste e me parodi të tejdukshme dhe duket se s’ka vullnet të shkruajë për qytetin e gurtë ilir. Në këtë rast s’duhet lënë pa theksuar ngritjen e një ideje të ndjeshme në prozën e tij; është ajo ku autori heronjtë shpeshherë i bën bashkëpunëtorë të sistemit në fuqi. Shfaqja e një arqetipi të tillë në prozën e tij duket e efektshme për lexuesin. Kjo dilemë, kjo ide e këto motive janë të njohura në letërsi (nga “Fausti” i Gëtes) si sindromi a kompleksi i shpirtit të shitur te dreqi. Kështu ndodh me të atin e Nikës, një malësor shqiptar i besimit katolik është aleat i armikut. Diç e ngjashme i ndodh edhe Vonit, që u shërben komplotistëve të dukshëm e të padukshëm në Qytezë. Para një dileme të tillë vihet edhe Gjon Gazulli, venedikasit e padovasit shfrytëzojnë aftësitë e tij deri sa kanë nevojë, por kur plaket e përgjojnë dhe e lënë në rrugë, ku edhe vdes në vetmi. Këta ishin heronj që kur i shikojmë në topos janë personazhe tragjikë, s’janë të veçantë, por të rëndomtë që nëpërkëmben nga sistemi e njerëzit e pandërgjegjshëm. Pas këtyre motiveve në formë të metateksteve, që janë të afërta mes vete, s’duhet harruar se diskursi dominant ka shtresa me materiale të analeve politike të përziera me ndërskamca e intriga të grave të njohura e të panjohura për ta komprometuar filozofin që në atë takim ai e konsideron si një çështje magjike e fantastike që ia kujton përrallat e lokes së tij për zanat, arqetipe këto që gjithmonë i kishte mbajtur në ndërdijen e tij dhe nuk i kishte zbuluar as publikuar, sepse ishte zyrtar perandorie. Takimi me gruan e rrallë i ngjet mitit të zanës, është provokues, i ndjekur ditën e natën, heq dorë nga pelegrinazhet nëpër Itali, Europë, dhe më në fund largohet edhe nga bredhje të pakuptimta nëpër Padovë, sepse në veshët e tij prore i kumbonin fjalët e saj: “Edhe kopilin ta lanë të dera, nëse sillesh si bisht kali ndër miza e zektha.” Veprimtaria e tij mbyllet me fjalë me rrotalla, thënë nga ajo grua me imazhin e nënës së tij të dashur, por edhe të nuses së ëndrrave të tij, në atë rast ndikon pozitivisht dhe e këndell filozofin, por edhe ai duket se e injoron botën meskine. Në fund, mallkon kohën e kaluar, pse s’qe zgjuar më herët nga ajo amulli dhe pse s’kish kuptuar se në ç’llum moçalik pat ngrysur kokën, kishte shpenzuar nerva kot së koti, pa u vlerësuar si filozof, humanist e diplomat i nivelit të oborreve europjane. Gjoni jeton në një banesë modeste në një rrugë të humbur në Padovë. Në çaste vetmie rikujton karrierën në fushën e shekencve filozofike, punën e pedagogut elitor universitar padovas. Shpesh rikujton gruan e panjohur dhe ka përshtypjen sikur e kishte kaluar jetën me të, shpesh i analizon dhe i stërhollon çastet e takimit, nga fjalët e saja nxjerr nënkuptime. Edhe pse i plakur, sa s’çmendet pas saj, kur parafytyron vijat e korpit të saj me nënveshje (mbathjet e brendshme). Zgjuarësia, mprehtësia e saj dhe mbi të gjitha, vendosmëria e saj e këndell kokën numër një, atë që ishte krenaria e Universitetit të Padovës. Subjekti dokumentar i këtij teksti letrar paraqet dashurinë platonike, përmes idesë se edhe në çastin e fundit duhet kontrolluar sjelljet e një karakteri që pamëshirshëm bëhet pre e provokimeve, ekzemplar i tregjeve komprometuese, aktor i sprovave që në fillim të novelës mençurisht i përballon thumbat helmuese të një humanisti anonim që do të kryejë testin e intelegjencës e të përgatitjes së tij filozofike në pleqëri. Pas takimit jo të rastësishëm, me gruan e panjohur, në shikim të parë duket se ka gjeste, sjellje me prirje të një nimfomaneje joshëse, të një sireneje magjepsëse, të një zane bamirëse të pathyeshme, të një floqkeje të ëndrrave të dragoit, të një nuseje burri. Ajo është hyjneshë e kohës së lashtë që atë e këshillon, e mbron, mu si bënin dikur hyjneshat homerike që mbronin heronjtë e tyre të dashur. Motivi i sirenave e i hyjnive rrinë afër në këtë novelë. Ky subjekt sipas një studiuesi, zbulon idenë e personazheve “të ndarë në shkollën e njëjtë; si motivi, tema ose fabula që janë elemente strukturalë mes tyre.”25 Proza e këtij autori përmbush dilemën e një ngrehinë letrare që s’është pa dekor, pa art modern, pa ngjarje kronologjike që bredhin nga njëri kapitull në tjetrin, nga një karakter në tjetrin, nga njëri kohezion në tjetrin, nga njëri metatekst në tjetrin, nga njëri paratekst i dimensionit nacional në tjetrin, nga njëri nëntekst në tjetrin. Kjo prozë me inde e rreze komplekse tejet platonike, ka ide fatale, disi e mbarështruar me sindrom paternalist dhe ka athtësi të pështirë bordeli. Por, ka edhe mrekulli hyjnore, ka pamje magjike, ka shkëlqim fantastik, ka përfundim parabollik. Kështu duke i trajtuar këto shtresa të tekstit artistik krijohet përshtypja se këto fenomene e këto dukuri prekin dhe mbesin të pazbërthyera qëllimisht, për të provokuar lexuesin, për ta nxitur rreth artit të tyre. Arti i ligjërimit i njeh të gjitha këto shqetësime, por qëllimisht i heshten dromcat problemore që janë tharmë i frymëzimit të ngrehinës letrare. Çështjet jashtëletrare janë arsyet se pse s’iu qaset për t’i shtruar në korpusin letrar, për të pasuruar me art, ide, motive, syzhe, personazhe etj. Autori është i vëmendshëm në pasqyrimin e botës; s’është adhurues i forces, i dhunës, i keqtrajtimeve, i keqbërsve, i injorantëve etj. Heronjtë e tij, qofshin edhe barinjtë më të humbur, në gjenet e tyre kanë të trashëguar ndjenjat fisnike e burrërore dhe të mprehtësisë intelektuale. Kurse në të kundërtën, heronjtë e arsimuar çmitizohen; bëjnë gabime, janë idealistë të sëmurë, spiunojnë, dhunojnë etj. Në këto korpuse delikate autori nuk e kursen askënd; qoftë kryetar, drejtor, shhkrimtar, kryeplak, mësues etj., të cilët marrin dënimin e kodoshëve e të nimfomaneve psikopate. Këto dukuri shfaqen në çastet e dobësive, çmohet ndjenja vetjake, instrumentalizohen, kërcënohen dhe rrezikohen, në mënyra të ndryshme etj. Novelat “Katundi me gjuhë të fshehtë” dhe “Shkundullima”, kanë një temë të jetës arbëreshe, gati të harruar për lexuesit tonë. Novelat në këtë tekst, kanë botën e personazheve që shkelin në metodën e filozofisë transcdentale. Personazhet autori i vendos në një ambient sa të lashtë po aq edhe bashkëkohor, ku theks të posaçëm u kushton ndjenjave sublime të botës e të qenmes arbëreshe; diskursi në këto tekste letrare i qëmton këto ide me korrektësi, pedantëri, por edhe krenari, kur rikujtohen të parët tanë arbëreshë, këta burra të dheut të arbërit. Ata flasin gjuhën e lashtë autoktone, ruajnë traditën e origjinën mes gërmadhave me plot ledhe e shkëmbinj, që janë një botë e pazbuluar. Shih për këtë një student i Camajt shkruan: “Temali, vendlindja e Camajt, nuk ishte ma në hartat e Shqipnis. Ky fakt e randonte shumë poetin që kishte antena të stërhollueme ndjeshmënie. Me dhjetëvjetshe ishte, larg atyne që flasin si unë.”26 Pas një jete monotone Vitoi kthehet në vendlindjen arbëreshe, ku nuk e presin mirë. Zemra tij i ngrohet e i qetësohet kur takon vashën e quajtur Ntonie që do ta dashurojë marrëzisht. Dikur, kur rizbulon dashurinë, bëhet i vlefshëm për atë mjedis; vë në plan të parë ndërtimin e urës së katundit mbi përrua. Vitoja është racional, mundohet ta realizojë projektin, mirëpo katundi për shkak të jetës së tij intime i pengojnë edhe në punë profesionale. Ai befasohet se si dashuria ia ktheu lumturinë, vullnetin e jetës së qetë në vendlindje. Por, kur përkrahet ideja për ndërtimin e urës, plas shkundullima (tërmeti) që rrënon shumë shtëpi në katund. Pas kësaj shkundullime ai humb dashurinë e Ntonies pse nuk rrezikoi kokën për t’u futur në pëllas (shtëpi) e përflakshme e në rrënim, për të shpëtuar emtën Marë. Duke punuar fitoi dashurinë e katundësve, kur u ndihmoi në rindërtimin e shtëpive, rrugëve, urës së dikurshme dhe kështu katundi merr pamjen e një vendi turistik. Katundësit pas fatkeqësisë afrohen mes veti, harrojnë mënitë e vjetra. Shkundullima e largoi Ntonien që ikën në kryeqytetin e asaj krahine. Në prozat tjera të Martin Camajt shfaqet dashuria e flaktë e realizuar në rrethana të ndryshme përfundimi i tyre është i bëftë ose parabollik. Diskursi i tyre shtrohet në mënyrë të ndryshme i jep ngjyrë mitike platonike, llahtari sirenash e nimfash, kurthe kodoshësh, etj. Të gjitha këto ide shtrohen brenda ngrehinës letrare, por që tek receptimi shtrohet me peripeci, herë dominante, herë polifonike, herë parodike, mbi të gjitha bëhen interesante shtresat që ndërtojnë nivelin e prozës së këtij autori. Të gjitha këto elemente artistike kanë strukturë që mëtojnë të mbesin gjatë në kujtesën e receptimit, pikërisht si prozë e nivelit të lartë artistik. Diskursi i tillë ka model me frymë liberale, por edhe një botëkuptim njerëzor, herë-herë anarkik, magji, befasi, kënaqësi, urrejtje etj., ku edhe portretizohet bota intime e shoqërisë shqiptare mbështetur në mite, përralla, anegdota etj. Në këtë rast kujtojmë dilemat, hamendjet e njerëzve të thjeshtë, të cilëve ethet e dashurisë ua vënë në sprovë burrërinë e tyre, etikën profesionale, fisnore, moralin intim dhe ndjenjat e çiltëra që shpeshherë i bëjnë të gabojnë, mallkojnë veten, sepse s’dinë t’i dëshmojnë aftësitë e tyre, humbin kokën atëherë kur s’duhet. Por edhe kanë frikë nga vashat që u ngjajnë zanave, kurse mëkatet e tyre i krahasojnë me veprat e lugetërve a të satanave. Trenia e bëftë e djemve që i ndjek pas trilli i epsheve të rastit, sikur zbulon kënaqësitë e ndrydhura të mveshura me komplekse të ndryshme. Të gjitha këto motive i gjejmë në disa proza të Camajt, ku ka heronj fatprerë që janë mes dy zjarresh, hamenden, ëndërrojnë të paarritshmen e universit aksiologjik të personazheve të dikurshme, mallkojnë prishjen e lumturisë, s’përfillin doket dhe s’duan të bëhen viktimë të joshjeve të rastit. Komplekset e kësaj natyre janë të tejdukshme dhe janë thembër e Akilit për shumë heronj të Camajt, që lënë përshtypjen se janë të paformuar, euforikë, nuk e kontrollojnë veten, por në fakt ata janë arqetipa të cubave e të kreshnikëve që dinë t’ua vjedhin zemrat vashave me tipare të zanave e të orëve. Pikërisht ky problem në letërsinë tonë interpretohet si motiv i dimensionit mitik, por edhe intim që shpeshherë bëhet objekt i fatkeqësive shoqërore, fisnore, individuale, por në planin estetik e artistik duken se marrin karakter katarsisi (kullimi) të një poetike të ngrehinës së lashtë, e poetika e tillë shkruhet nga pena e Camajt. Në romanin e shkurtër “Pishtarët e natës” autori paraqet fatin e një familjeje malësore, që nis me përfshirjen e një game të gjerë të idesë, grindjet e vëllezërve përfundojnë me largimin e Nikës, që akuzohet si kryegrinadvec e mohojnë deri në skajmshmëri, për këtë rast të afërmit e të njohurit thonë: “ (…) e ka marrë e ama ndër ferra, (…) ashtë kopil!” Veç kësaj dileme mohuese në formë parodike, diskursi i tillë merr edhe një kahje tjetër dyshuese: “Dikush i ka ba mëngji në djep, tue i fry në fytyrë dyshimin.” Pos këtyre ideve e dilemave absurde të lloj-llojshme, shkon në Fundinë dhe ua kishte marrë dorën punëve bujqësore, zënë mend, bëhet zemërgjerë, vdes i kënaqur mbi tokën e vet ashtu si vdesin dragonjtë. Këto dhe shumë fjalë miradie kishin pohuar vëllezërit e tij vetëm pas vdekjes. Gjeneza e grindjeve të familjes nis nga koha e: ” (…) vdekzotit të shtëpisë, të jatit të shtatë bijve.” në luftën e Jemenit, ushtar i paguar i Turqisë, që të blente tokë për bijtë. Vdekja e të atit në atë mënyrë ndikoi që të bijtë mos ta përmendnin me dëshirë: “(…) nuk ishte gja e lumnueshme të vritej në ballë të betesë një malësor i lirë dhe – për ma tepër i krishtenë, tue luftue për Turkun në Jemen!”27 Kulmi i “marrëzisë” qe ky akt. Por, Nika mendoi ndryshe nga vëllezërit. Këtë bindje e përfitoi kur arrin t’i shijojë frytet e tokës që e punonte, andaj edhe di ta arsyetojë veprimin flijues të të atit: “(…) se toka e bukës qenka sendi ma i çmueshëm për njerinë! Edhe jeta do dhanë për një copë tokë.”28 Këto shtresa të sipërfaqes narrative paraqesin dilemën e jetës dhe dimensionin e qenësisë a ekzistencës, që është kompleks i hershëm i këtij universi akseologjik të personazhit në raporte me familjen e “anmiqsuem” mes vete nga rasti kur Kola merr lajmin e vdekjes së të atit, kështu që kur ai nis të zotërojë shtëpinë, punën e parë që bën është martesa e Nikës, por edhe atë e ndanë me pëlqimin e vëllezërve, qëllimisht për t’iu larguar sherreve e problemeve njëherë e përgjithmonë. Nika vendoset (internohet) në Gurra, një orë larg shtëpisë, në një kasolle në vendin e përbashkët të vëllezërve që e heqin qafës nga familja dhe ia lënë një pjesë të shtëpisë së përbashkët që në këtë mënyrë t’i shuajnë grindjet në familje e fis. Në fillim “ky, zot shtëpie i pavarun”, punoi punë të rënda dhe me vullnet e me forcë rinore, që më vonë hetohet edhe në shtimin e fëmijëve, kur Lena lindtte çdo vit nga një fëmijë. Lindjet e tilla përsëriten edhe kur ai jeton në Fundinë. Nika vonë pendohet se qe nxituar në atë çast, kur e kishte rrahur atë dhe kështu me kalimin e kohës pendohet rëndë, mallkon ditën kur kishte lindur. Me gruan shihen tri-katër herë në vit, ngaqë punon vazhdimisht, kështu që ara e tij qe më pjellore se ato të tjerat. Lena i mbron fëmijët, kur ata nuk punonin ashtu si duhej, me të shoqin flet urtë e butë: “ (…) ty të vijnë punët ma mire për dore!” Mes këtyre dilemave nis jetën e qetë me familje, jeton e punon i vetmuar, falë punës së suksesshme në Fundinë ai në fis bëhet sinonim i suksesit dhe fillojnë ta nderojnë bij e bija, gruaja, vëllezërit, fisi. Madje, mu për këtë e zonja e shtëpisë nuk e fsheh simpatinë, dashurinë, por edhe fillon të mburret me të, me pietet e kujton dhe ushqen mendime e fjalë të zgjedhura për njeriun e dashur të zemrës së saj që me krenari e quan: “ zot të plangut”, e zot të zemrës. Kur dashuria bashkëshortore përtëritet, shpirtkëqijtë përhapin fjalë se Nikën e viziton një grua (që merr hije legjendash) që ai gjoja e kishte rrëmbyer forcërisht dhe marrëzisht shuante rreshkun e tërbuar për femrat e huaja nga edhe pas këtij akti arrinte t’i zbuste edhe i shkonin pas. Por edhe thoshin se: “ ...nuk ashtë grue me mish e me gjak (...), por Zanë mali!”. (…) “ Nika ka ra në dorë të ndonjë Zane.”, që atij ia ka nxjerrë palcën e kurrizit me një gjilpërë fyell dhe po ajo dorë e lehtë e Zanës ia ka zëvendësuar palcën me një lëng të ëmbël të bimëve të bjeshkës. Shpifjet e kësaj natyre i kuptojnë edhe familjarët. Djemtë lëvizin gurë e drunj për të mësuar të vërtetën. Nika këtë e mohonte fuqishëm. Ç’është e vërteta Nikën e vizitonin komitë, udhëtarë të rastit, por jo Zanat. Djemtë e akuzojnë rëndë të atin. Lena kur e kupton të vërtetën fillon ta mbrojë, madje ndihet fajtore nga fakti se: “qenkam largue burrit tim, t’et të gjashtë fëmijëve të mij. Si? Ai gjallë nuk më ha!”Nga ky çast ajo nis ta vizitojë Nikën në Fundinë ku bindet vetë se ai ishte njeri i ndershëm, punëtor, gjahtar që u shet lëkurë kafshësh tregtarëve shkodranë. “Pas zbulimit të andjes për burrë, Lena dyzetvjeçare u lidh për burrë si lisna për gur e tokë.”29 Për dashurinë e prindërve fëmijët e xhelozojnë nënën, s’përtojnë ta quajnë të dale menç! Ata edhe të atin “plak” e fyejen. Pavarësisht nga këto bindje Nika është prind i ndërgjegjshëm e i kujdeshëm për familjen e vet. Djemve u blen tokë në Fundinë nga fisi i Arrasve. Nika është arqetip i njeriut të mirë e punëtor. Ai është viktimë e shpifjeve të shumta, zanafilla e të cilave fillon nga vëllezërit, djemtë, fisi dhe barinjtë trillues që nuk e duronin Nikën “bandil”, i cili qe bërë gaz i botës, sipas tyre. E vërteta ishte krejt ndryshe dhe këtë “fshehtësi” e kupton së pari Lena, e cila sheh se “Zoti i plangut” qe flijuar për familjen duke punuar ditë e natë, Ai ua kishte marrë dorën punëve të bujqësisë, zejeve të ndryshme, madje edhe lakonte hekurin. Nika, grindavec i dikurshëm, bëhet njeri i përgjegjshëm dhe i rëndësishëm për familjen. Për këtë atmosferë të fryrë e të pështirë ai filimisht shqetësohet, por më vonë bashkëshortja e tij e kupton të vërtetën dhe kur fillon ta vizitojë, ajo ndjehet si e rilindur; fillon ta dashurojë më tepër se kurrë, ndjehet krenare që ka një burrë të tillë. Fryt i kësaj dashurie të përtërirë është shtatëzënia e vonë. Ai vdes duke punuar në Fundinë. Novela “Rrungaja në mars” trajton jetën e dy heronjve fatkeq, të njohur e të çmuar në mjedisin e vet: ata shquhen si luftëtarë të denjë. Duan një copë më të madhe të lirisë, duan t’i flakin doket patrialkale që ua nxinin jetën. Jera shqetësohet se femra e ndryrë brenda një shtëpie, që ajo e quan shpellë, jeton si është më keq. Zërin e saj nuk e dëgjon askush dhe injorohet. Doket e akullta me borë bjeshke mundohet ta thyejë fillimisht në shtëpi, pastaj merr guximin që këtë ta bëjë edhe në log burrash. I ati me shpirt të venitur i gëzohet vajzës, sepse që ia zëvendësonte mallin për një djalë që Zoti nuk ia gëzoi prehrin. Veprimet e Jerës nuk u pëlqenin malësorëve, andaj mu për këtë çështje e këtë ide, novela merr sipërfaqe të universit aksiologjik të personazhit që futet në embrionin e problemeve patriarkale të malësisë. Jera në kuptimin ideor, psikologjik, sociologjik, antropologjik do ta thyejë botën mesjetare në atë vis. Në këtë mënyrë kërkon liri më të madhe edhe për gjininë femërore, jetë më të mirë për malësoret. Megjithkëtë, barrë të rëndë mban mbi shpatullat e brishta që në krah të djathtë ka intelektualin e ri: Dakun, bashkënxënës në qytet që mundohen t’i hapin sytë vetë, në Malësi. Të rinjtë e kanë vështirë t’iu largohen dokeve e rregullave absurde, mesjetare. Novela “Rrungaja...” e Martin Camajt, sipas sipërfaqes së diskursit, ka një gërshetim idesh që e lidhin me veprat e tjera që ndryshe quhen metatekst. Në fabulat e tyre ngritet problemi i njëjtë, por niveli i tyre pasqyron këndin e ndjenjave vetjake e të çiltër të filizave të rinj që rriten mes lisave të ashpër e shkëmbinjve me myshqe, me ulurimë ujqish por që edukohen e arsimohen në qytet. Idetë e tilla të ndeshura a të gërshëtuara në këtë mënyrë shpeshherë janë një sprovë e madhe kundërshtuese për gjendjen kaotike izoluese të banorëve nga mungesa e rrugëve dhe largësia me qytetin, motin e lig që është i barabartë me të jetuarit në mesjetë a në gjendje të jashtëzakonshme a të luftës që e kishin rrethuar shpesh malësorin tonë. Dhe jo rastësisht s’ndodh rrokullisja e Dokut me ortekun e borës në shoqëri me ujq. Këto personazhe marrin përmasën e arqetipit të kreshnikëve. Fundi i tij e i ujqve është një lojë tragjike që jo rastësisht shoqërohet me ta. Miqësi me ujq e egërsira kanë pasur vetëm kreshnikët. Emocionet e Jerës e të Dakut janë të sinqerta dhe ndjejnë simpati për njëri-tjetrin, mirëpo veprimi i tyre ka një si shtytje herë të vrullshme e herë tejet inerte nga të dy palët. Djaloshi shpeshherë mundohet ta bëjë për vete vashën, por në rastet e fundit heq dorë nga aventurat e tilla, ngaqë edhe vetë e kuptoi, se s’duhej të nxitonte, sepse ende ishin të rinj. Në disa çaste ai shtytet nga gjaknxehtësia. Duket se rrebe e denjë të djaloshit brutal. Por ka raste kur është gjakftohtë dhe i përmbajtur, këtë bujari ia imponon bukuria e mençuria e vashës e re. Vasha e kupton krejt ndryshe botën e tij. Liria e tepruar e vashës në Malësi e vë në dilemë djaloshin, i cili trembet se bredhjet e saj vetëm nëpër mal mund të marrin fund duke u rrëmbyer forcërisht nga ndonjë njeri, pa pyetur fare për moshën e saj, ngaqë në Përtejqafë mungonin femrat, prandaj ai në mënyrë të posaçme vashën e ruan e kujdeset, por në fund ai nuk e gëzon atë. Në fund ajo do të vuajë shumë pas zhdukjes së tij, nga orteku i borës. Novela është shkruar në formën e poetikës reale. Idetë e ngritura në këtë tekst letrar kanë stil emocionues që pasqyrojnë vetëdijen e banorëve të zhytur në doke, andaj jo rastësisht diskursi i quan njerëz të pashtëpi, turra plangjesh, pa dhoma në hapësirë, që ndezin zjarr flakadanë sa për t’u ngrohur njëzet veta. Ideja e autorit në novelë është të bëjë përhapjen iluministe që do të nxjerrë nga jeta mesjetare ata banorë që banojnë si në një kontinent të harruar dhe me ligje shumë të lashta. Protagonistët janë përfaqësues tipikë që flijohen për të qenmen njerëzore; janë arqetip të qëndresës, arqetip të dashurisë platonike, që në fund dashuria e ndaluar u hakmerret të dyve. Në fund, ajo i rri “besnike” djaloshit, s’martohet pas vdekjes ë tij. Shpirti i Lushit ka urrejtje për katundin Buzëlumë, sepse ai kishte bindje se ai katund u bë shkaktar që i biri vdes, gjoja për të shkuar te ajo. Jerën e mundon kompleksi se përse nuk i flisnin banorët e Përtejqafës. Lot nuk nxjerr edhe kur i vdesin familjarët, meqë lot të tillë s’kishte nxjerrë kur i kishte vdekur i dashuri. Ajo vdes e moshuar. Poetika e kësaj novele ndërtohet nga një paradoks: heronjtë e arsimuar bien pre e banorëve të cilët i urrenin, sepse ata nuk dinin të përkuleshin para stuhive të dokeve, ishin “mish i egër” në trupin e tyre. Ajo ishte vashë me shumë motra që sapo nis të arsimohet në qytet fillon e i përbuz paragrafët e ngurtë të një sistemi robërues dokënor, andaj edhe si e re dashurohet për t’iu kundërvënë dokeve. Jeta e tyre ishte tepër e rëndë, gjë që ai parandjenë se vendi malor do t’ ia hajë kokën. Kjo ide, sa fatale e tragjike, është kryefabulë. Kjo ide mbetet të shqyrtohet në ishte jeta proces natyror a sprovë e kohës, jetë e hapësirës së njerëzve me botëkuptime të ndryshme. Ngrehina e tillë letrare nis nga jehona e fuqishme e një diskursi me timbër të veçantë, që shkel në tabanin e traditës së përrallave tona të lidhura me malësorin e ujqit. Novela duket se ka brumin e një legjende që përfundon me faYrjet Berisha 82 talitetin e dashurisë platonike. Bota e të rinjve fundoset ende pa filluar. Aty marrin fund emocionet dhe aty hapen plagët e pashërueshme. Veç këtyre karakteristikave ideore, novela merr pamjen e legjendave me ujq, që janë sinonim i miqësisë së kreshnikëve të lashtë. Ujqit në këtë rast simbolizojnë forcën dhe ngriten kundër pabesisë, lajkave, dredhive. Fundi tragjik në novelë (është sipas poetikës tipike strukturaliste) kur i shkaktohet nga një fuqi e madhe e natyrës që duket se del nga mesi i tokës e i ngjet shkundullimës së kuçedrës nëntokësore që me një të lëvizur zhduk kundërshtarin e vet: Dakun që është një arqetip i Dragoit dhe i mallkuar nga të tjerët, sepse guxoi e theu traditën, nëpërkëmbi doket; foli haptas për gjëra që ata nuk i kuptonin, u mbante ligjërata për mënyrën e jetesës, sjelljet njerëzore etj. Proza poetike “Dranja”, parë nga trajta e të shkruarit është në formën e tregimeve të shkurtëra, që ka ngjashmëri me lirikën. Kjo prozë poetike ndahet në tri pjesë nëntituj. Në vepër shfaqet madrigali klasik që origjinën e ka te vargjet pastorale klasike italiane. Subejkti i saj është ky: kostarët e gjejnë një breshkë, mbi shpinën e së cilës shëmbllen se është mbështjellë një gjarpër, por ajo në fakt është rrashta e breshkës. Njëri nga kostarët breshkën e pagëzon Drane, nga emri Drandafile, që shkurtimisht e quajnë Dran: e - ja. Breshka sipas mitologjisë popullore ka nam të keq dhe quhet pula e dreqit, me shtrigën e kaluar mbi shpinë. Nami i keq i vishet nga koha kur asaj i troket një mik në shtëpi, heq vorbën e mishit nga zjarri për të mos ia hëngër ai. Mirëpo, kur natën e kap uria, mishin e hanë vetëm dhe Perëndia atë çast e ndëshkon duke ia ngjitur vegshin në shpinë. Në mëngjes turpërohet dhe kështu sa herë e sheh dikë të huaj, e turpëruar fsheh kokën nën rrashtë. Ajo akuzohet se është parazite që njeh dy stinë: dimrin e verën. Për këtë vepër letrare mendohet se ka përmbajtje dokumentare. Autori e ka shkruar duke futur në përdorim simbolet dhe mëton ta paraqesë botën e vet, vështërsitë, tragjikën e Dranjes që bredh në fushë, vërri, male, brigje, gjatë dimrit hyn nën tokë. Breshka përjeton shtatzëni pas përpjekjes së shtatit me Blerimin, por të njëjtën ndjenjë e përjeton kur në qafë i mërdhezet lëkura, që i duket si therje blete, që ia bën breshkani. Ajo i lakmon njerëzit e dhitë që me dhëmbë të mprehtë përpinin fletët e lisave. Dranja konsderohej kozmopolite, sepse kupa e rrashtës së saj i ngjan gjysmës se rruzullit të tokës me ngjyra e raca të ndryshme. Rruzulli në thelb ka zemrën e një breshke. Në rrugëtimin e vet Dranja mbërrin në tempullin e Afërditës, aty ku arkeologu kryen gërmime e zbulime, që dijetari e krahason si lterin e flijes, ku dëshmon se ajo është dhease, jo endacake (lexo autoktone). Autori e quan frymor, që parim jetësor ka shqisat e përgjysmuara mes ndiemit, ecën duke prekur, lind pa dhembje. Aftësia e saj është të mos krijojë kufij me askënd, s’ankohet për dhimbjet e vogla, s’grindet me moshatarët kryethinjur, s’shkon me dikë në dasmë a mort etj. Breshka e popullata e saj nuk i bie në sy askujt. Për ato s’shkruan shtypi, as s’jepen lajme, tregtohen. I shoqi i saj ishte breshkani që lakmon shoqërinë e femrave të tjera, por ajo i ndal hovin, etj. Dranja është e lirë në verë, kurse në dimër gjen strehim nën tokë. Në pranverë del nga nëntoka. Dimrin e kalon në tokën e terur në gjirin e Drinit, nën rrëzat e shkëmbit. Ajo kishte provuar të hynte në kopshtin zoologjik, por “nuk e kaloi provimin”. Kurse motra e saj aty bën jetë komode: “Sa zgjohet prej gjumit në pranverë, e pret fleta e sallatës së njomë, rritë nën qelq, dhe pi ujë në pjatë.”30 Kurse breshka fqinje greke është e përkëdhelura e botës, ajo shihet me sy të mirë kurse injorohet Dranja shqiptare. Arti i ligjërimit aludon në gjendjen tragjike të popullit tonë. Ajo ruhet të mos bjerë në shpinë se kështu i kërcënohet mbytja e zhdukja. Kur lind është e lodhur, ecën “fare e shtypur përdhè”, kështu i vjen fundi pa qenë e zonja për të gërryer cipën e dheut në mënyrë që t’ia hapë varrin vetes. Dikur jeta e saj vazhdon e ekspozuar në asht, nga tregtarët e ndryshëm në Alpe e gjetiu. Disa autorë të lashtë s’lënë pa shkruar për të. Homeri shkruan në mënyrë hiperbolike, se: fara e saj rrjedh nga përbindësh katallajë që kanë trajtën e saj. Në kohën e re ajo del ashtu si e përshkruajnë tërë librat. Por edhe ruhet në dhomë nga zoti i saj që kujdeset për atë. Autori në këtë prozë poetike përdor mjetet artistike si: ironinë, alegorinë, sarkazmin, hiperbolizmin etj., që i japin formë të pëlqyer “Dranjës” së shkruar në formën klasike të madrigalit, por ky tekst është i shkruar jo në poezi, por në prozë. Autori me qëllim të caktuar e tejet të tejdukshëm parodizon breshkën Dranjë që s’është thjesht breshkë, por është njeriu ynë, e teksti i tipit dokumentar. Ideja e tij është përdorimi e fuqia e simboleve, figurave, metaforave, metonimisë të pasqyrojë kaosin në të cilin gjinden banorët e shtypur e të shfrytëzuar deri në palcë të kurrizit. Vetëm në këtë mënyrë mund të lexohet e interpretohet teksti letrar i kësaj proze poetike, që autori e ka shkruar duke patur kujdes në zgjedhjen e fjalëve. Teksti i “Dranjës” ka raste kur i ngjanë poetikës së tregimeve të shkurtra të H. L. Borhesit, shkrimtarit realmagjik nga Amerika Latine. Shikuar në pikëpamje të mënyrës së poetikës, autori ironizon sistemin e korruptuar të një shoqërie absurde. Mbase do të ishte jo e drejtë të heshtnim për të gjitha këto ide të hedhura në letër nga shkrimtari Martin Camaj, që u mundua të konceptojë universin e ideve, sipas parametrave të tij që ishte çështje tejet e ndieshme. Ai ka një pasqyrë të qartë për kohën e hapësirën që trajton ashtu si ia merr mendja atij që s’dëgjon për imponime e detyrime. Tekstet e servuara të zyrtarëve partiakë fare nuk i përfill. Ai i shkroi veprat e veta mbështetur në logjikën e kulturën e tij, të dalë sipas idesë së tij, që qëllimisht i neglizhon burimet “zyrtare” dhe u jep frymë teksteve të tij që kanë logjikë të fshehur brenda mendjes së thjeshtë të njerëzve të rëndomtë që nuk përfillin politikën e ditës, intrigat e ardhuara nga qyteti, etj. Veprat e këtij autori portretizojnë të gjitha format e mundshme të disidencës që janë të lidhura me problemet njerëzore, historike, etnografike, biologjike, psikologjike, etnografike etj., që i paraqet figurshëm në kompozicionin artistik idetë e të cilave edhe janë të afërta me nivelin estetik.
